Raporti midis të drejtës dhe forcës në marredhëniet ndërshtetërore.

Gjithë politika e jashtme ka qenë, gjer në epokën tonë, politika e fuqisë, forcës, sado të ndryshme që të kenë qënë modalitetet e bashkimeve dhe marredhëniet midis këtyre bashkimeve.

Maks Veber

Le të vimë tani tek një çështje tjetër: a është i domosdoshëm roli i NJESHIT në marredhëniet ndërkombëtare të periudhës së pas përmbysjes së socializmit? Nga njera ane, mendimtarë dhe politologë të ndryshëm teorinë e NJESHIT e konsiderojnë një ndër tiparet themelore të totalitarizmit. Nga një anë tjeter, koha e sotme karakterizohet si periudhë e ndërtimit të rendit të ri demokratik. Mos kemi të bëjmë me një kontradiksion? Apo për ndërtimin e rendit të ri botëror dhe vendosjen e marredhënive demokratike ndërshtetërore, roli i NJESHIT, pra, totalitarizmi, është i domosdoshëm?

Para se të kalojmë në analizën më konkrete të problemit të shtruar, le t'i referohemi një mendimi të Aleksis Tukëvillit, njërit prej mendimtarëve më të mëdhenj të botës. Ja pohimi i tij: "Bashkëkohësit e mi dhe unë, ne ecim përditë e më shumë në rrugë aq të ndryshme, nganjëherë aq të kundërta, që ne nuk mund pothuajse kurrë të takohemi në të njëjtat sentimente dhe në të njëjtat probleme." (Aleksis Tukëvil, cituar nga J.P.Majer, faqe 33) Ja dhe pohimi i një politologu dhe sociologu të madh, Raimond Aron: Ai thotë: "Brenda kombeve, ashtu si midis kombeve, marredhëniet shoqërore përbëjnë një element konflikti që varion sipas rastit, konkurrencës, rivalitetit, luftës. Shkaqet e konflikteve janë të shumta dhe nganjëherë nderi i fituesit është vetëm rikompensimi. Një botë pa konflikte është plotësisht e pamundur." (Aron, Etapat e sociologjisë, faqe 651)

Ja dhe konkluzioni i njerit prej antimarksisteve më të mëdhenj, por njëkohësisht dhe njerit prej mendimtarëve të mëdhenj, Maks Veber, në formën e dialogut të tij me Ludendorfin, ministër gjerman i luftës në përfundimin e luftës së parë botërore:

"Veber: Besoni ju se unë do te marr një ndyrësi, që ne e kemi tani për demokraci?

Ludendorf: Nëqoftëse ju flisni kështu, ne do të mundemi ndoshta të biem dakord.

Veber: Po ndyrësia e parë nuk ishte jo më monarki.

Ludendorf: Çfarë prisni ju nga demokracia?

Veber: Në demokraci, populli zgjedh një shef (Führer), tek i cili ai vë besimin e tij. Pastaj ky që është zgjedhur thotë: Tani mbylleni gojën dhe binduni.Populli dhe partitë nuk kanë më të drejtë veçse të binden.

Ludendorf: Një demokraci e tillë do të më pelqente"

(Mariane Veber: Max Weber, ein Lebensfild, faqe 664-665. Cituar nga Aron në Etapat e mendimit sociologjik, faqe 581)

Vleresimi i Tukëvilit është se njerezit ecin në rrugë aq të ndryshme, sa nuk mund të takohen kurrë. Ndërsa Aroni pohon se botë pa konflikte nuk mund të ketë kurrë. Veberi është më i hapur. Ai kërkon që të gjithë t'i binden vetem një njeriu. Nëqoftëse apriori do t'i marrim këto tre pohime si të vërteta universale, atëhere në mënyrë të natyrshme mund të konkludojmë se dhe në periudhën e sotme bota do të ketë konflikte si ai i Bosnjës. Këto konflikte nuk mund të zgjidhen në mënyrë demokratike. Bosnja e vërtetoi qartë një gjë të tillë. Prandaj për të vendosur, edhe në periudhën e tanishme të ekzistencës së një sistemi, një lloj harmonie dhe rregulli në marredhëniet ndërkombëtare, është plotësisht i nevojshëm dhe domosdoshëm roli i NJESHIT.

Qysh me krijimin e tyre, shtetet e ndryshme kanë hyrë në marredhënie me njeri-tjetrin. Këto marredhënie kanë qënë dje, janë dhe sot të shumanshme, politike, protokollare, ekonomike, ushtarake, kulturore, sportive, shkencore etj. Marredhënie të tilla, ashtu siç kanë qenë ura afrimi dhe bashkëjetese midis shteteve dhe popujve, shpesh kanë përbërë dhe bazën e problemeve që kanë lindur në kohë dhe etapa të ndryshme midis shteteve, të cilat janë zgjidhur herë me mjete paqësore dhe herë me mjete dhune. Brenda këtij kuadri marredhëniesh dhe problemesh që kanë shoqëruar shtetet e ndryshme dhe evolucionit të tij, u krijua dhe ajo që quhet teoria dhe praktika e marredhënieve ndërkombëtare, e cila ka evoluar nga koha në kohë, deri sa ka ardhur e plotë dhe tërësore në ditët tona.

Brenda marredhënieve ndërkombëtare ka pasur dhe ka mjaft probleme dukuri dhe fenomene. Por një ndër më kryesorët ka qënë dhe është teoria e së drejtës së popujve dhe shteteve dhe forcës së tyre në marredhëniet ndërkombëtare. Kjo teori i ka shoqëruar marredhëniet ndërshtetërore qysh nga pikënisja e tyre, më lindjen dhe zhvillimin e kapitalizmmit, lindjen dhe zhvillimin e socializmit e deri në ditët tona. Në kohë dhe etapa të ndryshme ajo ka pësuar ndryshime dhe ka evoluar, por asnjëherë nuk ka pushuar së qeni prezent në mardhëniet ndërkombëtare. Lidhur më të dhe për të maskuar realitetin real të saj, janë hartuar me dhjetera vepra dhe traktate teorike nga mendimtarë dhe sociologë te ndryshëm. Si e tillë teoria e forcës dhe së drejtës është e pranishme dhe në periudhën e pas viteve '90-të në marredhëniet midis shteteve të ndryshme. Pavaresisht nga çfarë thuhet dhe propagandohet, pas krijimit të një sistemi të vetëm, pas vendosjes së mardhënieve demokratike në praktikën ndërkombëtare, përsëri raporti midis së drejtës dhe forcës vazhdon të peshojë mbi këto mardhënie.

Para se të analizojmë se në çfarë raporti janë sot e drejta dhe forca, le të bëjmë një vështrim të shkurtër rreth këtij problemi në të kaluarën e afërt të shteteve dhe marredhënieve midis tyre. Cila ka qenë teoria dhe praktika e të drejtës dhe forcës në marredhëniet e mëparshme ndërkombëtare? Do të marrim dhe analizojmë dy anë, dokumenteet dhe teorinë dhe nga ana tjetër praktikën dhe realitetin e marredhënieve ndërkombëtare. Kjo do të na ndihmojë për ta bërë më të qartë problemin dhe për ta çmanipuluar atë. Në dokumentet e organizmave ndërkombëtare, veçanërisht duke filluar qysh nga viti 1922, kur u krijua për herë të parë Lidhja e Kombeve, gjithmonë është theksuar se çdo shtet ka te drejtën dhe sovranitetin e tij për të qenë i lirë dhe i pavarur, jo vetëm brenda vendit të tij, por dhe në marredhëniet ndërkombëtare, ka të drejtë të thotë dhe të shprehë mendimin e tij për probleme të ndryshme pavaresisht nga zhvillimi ekonomiko-shoqërore dhe madhësia e territorit.

Ndërsa praktika e marredhënieve ndërkombëtare në të kaluarën ka treguar të kundërtën. Në të kaluarën thelbi i të drejtës dhe forcës ka qenë: Një shtet apo komb, megjithese ka patur të drejtë, megjithatë, kur nuk ka patur forcë për ta fituar të drejtën apo për ta ruajtur atë, atëhere e drejta e tij ka mbetur në letër. Domethënë, në mënyrë më konkrete, të drejtë pa forcë nuk ka. Eshtë forca politike, ekonomike dhe ushtarake ajo që ka materializuar të drejtën. Kjo eshte edhe ne rregullin zyrtar te funksionimit te bashkesise nderkombetare. Mund te pohohet ne menyre te argumentuar fakti se totalitarizem nuk ka vetem ne jeten e brendshme politike te nje shteti, por edhe ne marredheniet midis tyre, sidomos ne marredheniet midis te pasurve dhe te varferve, midis metropoleve dhe marginave, midis te medhenjve dhe te vegjelve, midis peseshes se perhershme te Keshillit te Sigurimit dhe gjithe te tjereve. Sa kohe ka veto per pese dhe vote per 150, totalitarizmi eshte me status juridik.

Me i drejtpeshuar do te ishte parashtrimi ne forme alternative i rolit te SHBA: garant i paqes apo i interesave te veta. Por me ngjan se teperohet pak kur pohohet se Evropa me KSBE-ne dhe NATO-n ka deshtuar. Interesant eshte trajtimi i raporteve te vendeve ish-komuniste me traktatin e NATO-s. Zbulohet mire paradoksi se kujt i duhet garanti kur nuk ka me armiq. Se paku te marrim vesh se nga vjen rreziku, ne mos na vjen nga alien-et!

Disa shembuj dhe dukuri nga e kaluara janë të mjaftueshme për të saktësuar dhe argumentuar tezën e mësipërme. Si u nda Evropa e pas luftës së dytë botërore? Te gjithë e dinë se në Teheran, Jaltë apo Potsdam, Evropa u nda jo mbi kriterin e së drejtës së çdo kombi apo shteti, por mbi bazën e forcës së tre të mëdhenjve, Amerikës, Rusisë dhe Anglisë. Forca pas luftës ishte në këto tre fuqi. Aty ishte dhe e drejta. Prandaj për 50 vjet shtetet e ndryshme të Evropës mbetën ashtu siç u ndanë gjatë luftës së dytë botërore. Për 50 vjet e drejta e mjaft kombeve dhe shteteve mbeti një e drejtë në letër, fiktive, e mjaftueshme vetëm në dokumenteet e organizmave ndërkombëtare dhe fjalimet e politikanëve të shteteve të fuqishme. Në 1956, Hungaria kishte të drejtë të vendoste për fatin e saj si shtet dhe si komb, por, meqë nuk kishte forcë, e drejta reale u takoi tankeve dhe ushtrisë sovjetike. Bota pranoi të drejtën e forcës dhe jo të drejtën reale. Në 1968 Çekosllavakia kishte të drejtë të dilte nga Traktati i Varshavës, por përsëri, meqë nuk pati forcë, e drejta i takoi ushtrisë së Traktatit të Varshavës dhe teorisë së sovranitetit të kufizuar të Brezhnjevit. Në 1956 Egjipti kishte te drejtë të vendoste sovranitetin mbi kanalin e Suezit, por duke mos patur forcë të përballonte ushtrinë anglo-franceze u detyrua të pranonte forcën e tyre dhe konceptin e tyre mbi të drejtën. Në 1973, populli kilian kishte të drejtë të zgjidhte formën e tij të qeverisjes dhe politikën e jashtme që do të ndiqte duke patur në krye Salvador Alenden, por duke mos patur forcë për ta mbrojtur këtë të drejtë, u detyrua të pranojë atë të drejtë që i dhanë amerikanët, diktaturën gjakatare të Pinoçetit. Në 1981 populli shqiptar në Kosovë kishte të drejtë të kërkonte statusin e republikës, por duke mos patur forcë, u detyrua të pranonte me anë të dhunës, aq të drejtë sa i dhanë tanket dhe ushtria jugosllave.

Çfarë tregojnë shembujt e mësipërm? Ato flasin qartë se në të kaluarën e drejta kur ka qenë pa forcë, është zëvendësuar me të drejtën e forcës. Të drejtën nuk e ka përcaktuar analiza dhe dialogu i problemit, por atë e ka përcaktuar sasia e tankeve dhe teritorit apo aleancat ushtarake. Mbi këtë bazë kemi të drejtë të themi se definicionet mbi të drejtën ne programet e organizmave nderkombëtare, nuk kanë qënë gjë tjetër veçse një mashtrim i madh mbi popujt dhe shtetet e ndryshëm. Megjithatë, do të pranojmë për një çast se në kushtet e ekzistencës së dy blloqeve dhe të dy sistemeve plotësisht të kundërta, për të ruajtur ekuilibrin botëror në marredhëniet ndërkombëtare, ka qenë e domosdoshme të përdorej forca për të vendosur të drejtën e forcës. Duke pranuar një pohim të tillë si të vërtetë, na duhet të shtrojmë pyetjen dhe të analizojmë periudhën e re të marredhënieve ndërkombëtare, atë të pas viteve 1990, kur blloqet nuk ekzistojnë më dhe kur sistemi komunist nuk ekziston më. Periudha 1990-1995, është e mjaftueshme jo vetëm për të pyetur, por dhe për të analizuar dhe arritur në konkluzione, qoftë dhe të pjesshme. Si qendron problemi sot: E drejta e një kombi apo shteti materializohet si e tillë pavaresisht nga forca që ka ky shtet apo ky komb, pavaresisht nga zhvillimi i tij ekonomik dhe madhësia e territorit, apo veprohet ndryshe. Cili është ndryshimi i këtij problemi sot në raport me të kaluarën?

Përgjigjja ndaj kësaj pyetjeje do të çojë në konkluzionin se periudha e sotme është vërtet e re në zgjidhjen e problemeve që lindin në gjirin e marredhënieve ndërkombëtare apo ajo hiqet si e tillë, dhe në fakt ka mbetur ajo e para. Po para se të analizojmë problemin do të bëjmë dhe një sqarim të rëndësishëm. Kur flasim sot për realizimin e të drejtës së çdo kombi apo çdo vendi në marredhëniet ndërkombëtare, nuk kemi parasysh probleme anësore që lindin gjatë proçesit të këtyre marredhënieve, nuk kemi parasysh probleme të sferës sportive, kulturore, shkencore etj. Çështja qëndron në probleme të qënësishme të një kombi apo shteti, probleme që përcaktojnë fizionominë e tij, probleme që kanë të bëjnë me të drejtën e konsolidimit dhe bashkimit të tij, të sovranitetit dhe pavaresisë së tij, dhe të barazisë në marredhëniet ndërkombëtare pavaresisht nga fuqia ekonomike dhe madhësia e territorit. Për ta bërë më konkrete analizën na duhet të shikojmë qëndrimin e marredhënieve ndërkombëtare në konfliktet dhe acarimet që mund të kenë ndodhur midis shteteve dhe popujve të ndryshëm.

Gjatë periudhës 1990-1995 marredhëniet ndërkombëtare janë ndeshur me disa probleme dhe konflikte të rëndësishme që kanë kërkuar ndërhyrjen e tyre për t'i zgjidhur. Në këto probleme dhe konflikte, është përzier e drejta dhe forca bashkë, prandaj është dashur përgjigjja e organizmave ndërkombëtare se kush ka të drejtën me vete dhe kush ka forcën me anë të cilës kërkon që padrejtësinë ta paraqesë si drejtësi. Le të qëndrojmë brenda Evropës. Gjatë kësaj periudhe Evropa u ndesh me konfliktin boshnjak, midis boshnjakëve, serbëve dhe kroatëve, me konfliktin e pashpallur serbo-shqiptar, me konfliktin ruso-çeçen dhe konfliktin turko-kurd. Në të katër këto konflikte kemi një tablo të tillë. Çeçenët kërkojnë të jenë të pavarur nga Rusia, por Rusia nuk ua jep këtë të drejtë. Boshnjakët kërkonin të ishin shtet i pavarur pas shpërbërjes së ish-Jugosllavisë dhe kjo është një e drejtë e tyre qënësore. Shqiptarët në ish-Jugosllavi kërkojnë të jenë të pavarur nga serbët dhe kjo është një e drejtë e tyre. Kurdët janë një popull prej 24 milionësh dhe kërkojnë të jenë të pavarur, dhe kjo është një e drejtë e tyre.

Këto të drejta të këtyre kombeve janë pranuar dhe nga dokumentet e organizmave të ndryshme ndërkombëtare. Ashtu siç janë pranuar në takime dypalëshe dhe shumë palëshe dhe nga shumica e shteteve të fuqishëm të botës. Kombet e mësipërme, megjithese kanë të drejtë, nuk e kanë realizuar akoma atë sepse u mungon forca. Forca ka qenë tek padrejtësia. Prandaj në mënyrë të natyrshme, ata kanë kërkuar ndihmën dhe përkrahjen e bashkësisë ndërkombëtare, duke shpresuar dhe qenë të bindur se periudha e tanishme është cilësisht e re nga ajo e para si dhe duke qënë të bindur se ka qënë ideologjia dhe sistemi komunist që nuk i ka lënë të realizojnë të drejtën e tyre. Për ilustrim le të kujtojmë se shumë intelektuale dhe politikanë shqiptarë në Kosovë gjatë viteve 1989-1990, bënin presion mbi qeverinë e Shqipërisë, për të ndryshuar sistemin. Sipas tyre kishte qënë komunizmi si ideologji dhe sistem, shkaku kryesor i ndarjes dhe coptimit të kombit shqiptar. Prandaj për pasojë me ndryshimin e regjimit në Shqipëri, do të realizohej endërra e shqiptarëve për bashkimin kombëtar. Në çfarë mënyre bashkësia ndërkombëtare i ndihmoi këto kombe të fitonin të drejtën e tyre të ligjshme, cili ishte qëndrimi i saj ndaj të drejtës së këtyre vëndeve dhe ndaj forcës së vëndeve të tjera. Kush fitoi në konfliktet e periudhës 1990-1995, e drejta apo forca?

Në Bosnjë të gjithë e dinë se fitoi forca, bile një forcë e egër e denjë për t'u barazuar me egërsinë hitleriane. Po kështu në Kosovë përsëri fitoi forca. Faktori ndërkombëtar, të drejtën e shqiptarëve për pavaresi e reduktoi në të drejta dhe liri njerëzore, brenda kufijve të ish-Jugosllavisë. Dëshirës dhe të drejtës së ligjshme të shqiptarëve për të qenë të pavarur, iu kundërvu stabiliteti i Ballkanit dhe hapesirat demokratike. Në Çeçeni përsëri fitoi forca e tankeve ruse përballë të drejtës së popullit çeçen për të qenë i pavarur. Në Kurdistan përsëri fitoi forca e ushtrisë dhe dhunës turke përballë të drejtës së popullit kurd për të qënë i pavarur. Në mënyrë të përmbledhur ky është konkluzioni i përfundimit të këtyre konflikteve në marredhëniet e sotme ndërkombëtare. Në arritjen e këtij konkluzioni, faktori ndërkombëtar dhe organizmat e tij të shumta, patën rolin kryesor. Përballë të drejtës dhe në raport me të fitoi përsëri forca.

Eshtë kjo arsyeja që popujt, të cilët kishin shpresuar se me përmbysjen e komunizmit dhe me vendosjen e demokracisë, do të fitonte e drejta e tyre, janë më të zhgënjyer se më përpara. Ata deri tani i kanë provuar të gjitha, provuan dhe mardhëniet demokratike, por përsëri asgjë. Prandaj atyre tani u ka mbetur një gjë, ngushëllimi. Këta popuj ka patur parasysh Sartori kur shkruante se demokracia të zhgënjen, por nuk të tradhton (Sartori, Mbi teorinë e demokracisë, faqe...) Megjithatë, në praktikën e marredhënieve të sotme ndërkombëtare, ky konkluzion nuk shfaqet hapur. Në të kundërtën. Ai është mbuluar dhe justifikuar me domosdonë e forcimit të marredhënieve demokratike dhe konsensusit evropian dhe botëror. Mohimi i së drejtës së këtyre kombeve nuk paraqitet si refleks i forcës por si sakrificë e konsolidimit të demokracisë.

Në çështjen boshnjake, si tragjedia, ashtu dhe përfundimi i arritur, u justifikua me nevojën e gjetjes së konsesusit midis fuqive të mëdha. Duke qënë aleat i rusëve, Francës dhe Anglisë, Serbia arriti të realizojë pas një masakre të përgjakshme, krijimin e republikës së sërbëve të Bosnjës. Në çështjen shqiptare, mohimi i të drejtës së tyre u justifikua dhe po justifikohet që për hir të paqes në Ballkan dhe në Evropë, për të mos filluar një luftë me përmasa evropiane, shqiptarët duhet të heqin dorë nga kërkesat maksimaliste. (Megjithese republika e Kosovës është një kërkesë minimaliste e shqiptareve). Pra, në çështjen shqiptare forca e të madhit frikëson dhe bën kurban të interesave të saj të drejtën e të voglit. Në çështjen e popullit çeçen, heshtja dhe mosveprimi i faktorit ndërkombëtar u justifikua me nevojën e mosacarimit të marredhënieve me Rusinë, që është akoma një superfuqi e madhe ushtarake. Ndërsa në çështjen kurde, mohimi i të drejtës u justifikua me nevojën e interesave strategjike të bllokut perëndimor, për të ruajtur marredhënie të mira me Turqinë, e cila është një ndër aleatet më të ngushtë të tyre në Lindjen e Mesme.

Në ndihmë të këtij justifikimi teorik ka vepruar dhe propaganda televizive dhe gazetareske, apo ajo e organizatave ndërkombëtare. Shumë komente dhe artikuj gazetareskë e televizivë, me dhjetera rezoluta dhe deklarata të organizmave ndërkombëtare dhe politikanëve të ndryshëm, kanë marrë në mbrojtje të drejtat e këtyre popujve dhe kanë dënuar forcën. Por vetëm në teori, në praktikë forca ka fituar, megjithese është mbuluar nga justifikimi demokratik. Eshtë interesante të theksojmë se spekulime dhe justifikime të tilla të mohimit të së drejtës dhe përdorimit të forcës, në marredhëniet e sotme ndërkombëtare nuk janë të reja, në thelbin e tyre. Dhe në periudhën e luftës së ftohtë, gjithmonë përdorimi i forcës mbi të drejtën, justifikohej dhe mbulohej me lloj-lloj pretekstesh dhe arsyetimesh. Le të kujtojmë se pushtimi i Çekosllovakisë nga ushtria sovjetike dhe aleatet e saj u justifikua për hir të zbatimit të teorisë së sovranitetit të kufizuar të shpikur nga Brezhnjevi. Apo ndërhyrja e ambasadës amerikane në grushtshtetin e Kilit, u justifikua me arsyetimin e mospërhapjes së ndikimit komunist në Amerikën Latine. Ish-drejtori i CIA-s amerikane Rixhard Helms e pohon qartë këtë ndërhyrje. Ja pohimi i tij:

"Qe presidenti Nikson ai që donte të rrëzonte zotin Aljende, jo CIA. Ajo nuk ka funksion hartimin e politikës. Gjithcka që kreu CIA u drejtua dhe u mbështet nga qeveria e Shteteve të Bashkuara"( Gabriel Partos, Bota që erdhi prej të ftohtit, faqe 197)

Duhet thënë se vepime të tilla janë konsideruar nga politologë dhe mendimtarë të ndryshëm si veprime totalitare në marredhëniet ndërkombëtare. Por neqoftëse kjo është e vërtetë për ngjarje të djeshme, duhet të jetë e tillë dhe sot. Thelbi është i njëjtë si sot ashtu dhe dje. Forca fiton dhe mposht të drejtën. Ndryshojnë vetëm justifikimet teorike. Dje, për të ruajtuar unitetin e kampit socialist apo për të penguar përhapjen e ndikimit komunist, ndërsa sot për hir të interesave jetike dhe strategjike, për të ruajtur paqen e për të konsoliduar demokracinë dhe rendin e ri botëror. Dje u shpik sovraniteti i kufizuar, sot po shpiken hapesirat demokratike.

Tabloja e sotme e marredhënieve ndërkombëtare me konfliktet dhe zgjidhjet e tyre, me gjithë justifikimet që jepen, vërteton plotësisht pohimin filozofit spanjoll, Miguel del Unamuno, në përgjigjen që i dha gjeneralit frankist Milan Astraj, duke i thënë: "Ju do të fitoni se keni me vete forcën brutale. Mirepo nuk do të bindni askënd. për këtë duhet të keni atë që ju mungon, arsyen dhe të drejtën, që nuk janë në anën tuaj"(Cituar nga Agim Vinca, Populli i Pandalur, faqe 217). Maks Weber, i cituar nga Aron, pohon se "historia nuk evoluon drejt një qëllimi final ,që do të jetë pajtimi i njerëzimit, por u bindet cikleve të vartësisë së dyanshme" (Aron, Etapat e mendimit sociologjik, faqe 595)

Veprimin e forcës mbi të drejtën edhe sot e pranojnë shumë shtete dhe popuj të ndryshëm. Në mënyrë të veçantë disa nga popujt e vendeve ish-socialiste. Tek këta popuj dhe klasat e tyre politike, ka një përpjekje të ethëshme dhe të vazhdueshme për tu lidhur me këtë apo atë fuqi të madhe evropiane dhe botërore. Njerezit dhe sot nuk besojnë se e drejta mund të realizohet dhe materializohet pa ndihmën e forcës. Duke mos e pasur vetë këtë forcë njeriu gjithmonë është i prirur ta kërkojë atë jashte. Sa herë që në organizmat e ndryshme ndërkombëtare diskutohen probleme të rëndësishme politike apo ekonomike, njerëzit, nuk thonë: "të presim se çfarë do te thotë OKB-ja, apo OSBE-ja", por "çfarë do te thotë Amerika, Gjermania, Rusia apo Franca". Pra, çfarë do të thotë forca e më të madhit dhe më të fuqishmit për të drejtën e këtij apo atij populli dhe jo çfarë do të thotë ky apo ai organizëm demokratik. Kjo është një psikologji që nuk mund të zhduket me parulla dhe me propagandë. Në mbështjetje të saj janë zgjidhjet që jepen në marredhëniet ndërkombëtare, për konflikte të ndryshme që lindin.

Pse është i domosdoshëm totalitarizmi në marredhëniet ndërkombëtare

Analiza e deritanishme e ngjarjeve dhe dukurive të ndryshme në gjirin e marredhënieve ndërkombëtare, veçanërisht në raportin midis të drejtës dhe forcës, na lejojnë të përfundojmë se në periudhën pas viteve 90-të, për këtë çështje kaq të rëndësishme ka pak ndryshim me praktikën e periudhës së luftës së ftohtë, me periudhën e ekzistencës së dy sistemeve apo të dy blloqeve. Së këndejmi kemi të drejtë të pohojmë se nuk ka qenë komunizmi shkaku kryesor i totalitarizmit në mardhëniet ndërkombëtare. Teoria e NJESHIT, e predikuar nga mendimtarë të ndryshëm si një ndër tiparet themelore të totalitarizmit në vendet ish-socialiste, vazhdon të ekzistojë në marredhëniet ndërkombëtare dhe pas përmbysjes së komunizmit. Siç duket ajo është një domosdoshmëri për ruajtjen e rregullit dhe harmonisë në marredhëniet ndërkombëtare sot, por dhe për shumë kohë në të ardhmen. A është i drejtë ky pohim. A mund të flitet për domosdoshmerinë e ekzistencës së një tipari themelor të totalitarizmit në kushtet e marredhënieve të reja demokratike. Siç duket duhet dhe mund të flitet. Janë disa arsye shumë të thella që e bëjnë të domosdoshme një gjë të tillë. Le t'i analizojmë ato më konkretisht.

Së pari: Përmbysja e socializmit u shoqërua me lindjen e elementëve të rinj jo vetëm brenda vendeve ish-socialiste, por më shumë në arenën ndërkombëtare. Shumë fenomene që deri dje justifikoheshin me pamundësinë e zgjidhjes për shkak të komunizmit, tani dolën fare hapur. Demokracia, aq sa kultivon lirinë e mendimit dhe të shprehjes, aq sa krijon marredhënie të reja midis njerëzve, po aq krijon dhe marredhënie të reja dhe midis shteteve. Por në këtë çeshtje fuqitë perëndimore duke kërkuar demokratizimin e marredhënieve brenda shteteve ish-socialiste, harruan që këtë kërkesë t'ia kërkojnë dhe vetes së tyre për demokratizimn e marredhënieve ndërkombëtare. Ashtu si dje, edhe sot, organizmat ndërkombëtare, kanë vetëm çelesat e kashtës në zgjidhjen e konflikteve të ndryshme ndërkombëtare.

Së dyti: Demokracia i hapi gojët e shteteve dhe popujve të ndryshëm. Ajo kërkon në praktikë parimin e barazisë dhe partneritetit, pavaresisht nga forca ekonomike dhe ushtarake. Në këtë çështje fuqitë e mëdha të botës dhe Evropës, gjatë periudhës 1990-1995, treguan se akoma nuk janë pergatitur për një ndryshim te madh. Deri në vitin 1989, me propagandën e tyre, vendet e Evropës Perëndimore u thoshnin vendeve ish-socialiste se në kampin e tyre socialist ekziston shtypja nacionale dhe pabarazia ekonomike dhe ushtarake, ekziston ndarja ndërkombëtare e punës, që nuk lejon barazinë reale të shteteve. Por kaluan 5 vjet nga kjo propagandë. Socializmi u përmbys, në vendet e Evropës qëndrore dhe lindore erdhën në fuqi forca jokomuniste, bile dhe partitë ish-komuniste u shnderruan në parti social-demokrate të ngjashme me ato të Perëndimit. Ironia është se benda harkut të pesë vjetëve që janë konvertuar në shtete kapitaliste, këto vende po shikojnë dhe vërejnë me hidhërim se dhe në gjirin e sistemit kapitalist ekzistojnë përgjithësisht po të njëjtat rregulla. Në një formë më të zbutur, natyrisht, po megjithatë ekzistojnë. Kjo shpjegohet sepse akoma fuqitë e mëdha të Perëndimit, vazhdojnë të vuajnë nga sfera e zonave të influencës dhe të ndikimit politik dhe ekonomik.

Shtetet ish-socialiste kaluan në sistemin kapitalist, po ky kalim nuk është i njëjtë dhe i barabartë për të gjithë. Shtëpia e përbashkët që predikonte Gorbaçovi nuk ishte gjë tjetër veçse shtëpia e kësaj apo asaj fuqie të madhe perëndimore. Nëqoftëse deri dje ato kishin qenë nën influencën sovjetike, sot ka ndryshuar vetëm sfera e influencës, por jo influenca. Sot mund të flitet për influencë gjermane, amerikane, franceze, ruse etj, por më pak për partneritet dhe barazi reale në marredhëniet ndërkombëtare. Kriza ballkanike e vërtetoi qartë një gjë të tillë. Gjermania mbështeti dhe përkrahu Slloveninë dhe Kroacinë për të fituar pavaresinë. Franca, Anglia dhe Rusia, mbeshtetën dhe përkrahën Serbinë dhe Malin e Zi. Mbi këtë bazë fuqitë e mëdha nuk i presin mirë kërkesat dhe praktikat e popujve dhe vendeve të vegjël që kërkojnë barazi reale në emër të demokracisë. Franca, në mënyrë të vendosur, hodhi poshtë kandidaturën e ministrit të jashtëm danez për sekretar të përgjithshëm të NATO-s, për faktin se Danimarka kishte votuar pro një rezolute që dënonte vazhdimin e provave bërthamore.

Së treti: Megjithese aktualisht sistemi është i ndryshëm nga më parë, megjithese zyrtarisht ekziston vetëm një sistem, ai kapitalist, dhe shumë gjëra kanë ndryshuar në raportet dhe marredhëniet ndërkombëtare, përsëri mentaliteti në psikologjinë e njerëzve, klasave politike dhe shteteve të ndryshëm, ka mbetur në një masë të konsiderueshme po ai i pari. Qoftë në shtetet klasike kapitaliste, qoftë në shtetet që po ndërtojnë kapitalizmin, për 50 vjet me anë të një propagande shumë të fuqishme ishte rrënjosur mentaliteti i armiqësisë, ftohtësisë dhe përbuzjes ndaj njeri-tjetrit. Konfrontimet, acarimet, lumi i librave dhe mijërat e artikujve dhe emisioneve të ndërsjellta kundër njëri-tjetrit, përbënin thelbin e psikologjisë së njerëzve në të dy blloqet. Ndryshimet në psikologji dhe mentalitet, nuk bëhen aq shpejt sa ndryshimet e qeverisve, partive apo të ministrave etj. Ato duan kohë të rinovohen. Shpejtësia apo ngadalësia e tyre, varet nga predispozicioni dhe vendosmëria e organizmave ndërkombëtare për të zgjidhur me drejtësi problemet dhe konfliktet që lindin në marredhëniet ndërshtetërore. Kur shqiptarët, që prisnin se me përmbysjen e komunizmit ata do të unifikoheshin si komb, shikojnë se tani në çështjen kombëtare janë me keq se më përpara, ata me të drejtë do te vazhdojnë të ruajnë mentalitetin e vjetër ndaj fuqive të mëdha. Eshtë pikërisht reminishenca e mentalitetit të vjetër që vazhdon të peshojë dhe sot mbi klasat politike të vendeve të ndryshme, një nder shkaqet kryesore të krijimit të ftohtësive në marredhëniet ndërkombëtare, apo të mosbesimit ndaj njeri-tjetrit.

Së katërti: Rigjallërimi i nacionalizmave të ndryshme në mjaft vende dhe shtete, ka marrë një hov të madh në periudhën 1990-1995. Aq i madh dhe i përhapur është ky problem sa që është bërë e vështirë të dallosh në shumë raste se ku qendron atdhetarizmi dhe ku shovinizmi, ku padrejtësia historike dhe ku falsifikimi historik. Duke e parë me shqetësim këtë dukuri, Lëfor pohon me të drejtë se "kohën e totalitarizmit e zëvendëson koha e copëzimit. Natyrisht synimet kah pavaresia kur u takojnë kombeve të nënshtruara një fuqie të huaj, janë legjitime dhe mund të lidhen me aspirata demokratike. Përkundrazi, është vdekjeprurës nacionalizmi që shoqërohet me ksenofobi dhe me racizëm e aq më keq kur është në shërbim të një ekspansioni, qoftë të shtypjes, qoftë të zhdukjes së pakicave" (Lëfor: Demokracia dhe totalitarizmi, botim shqip, 1993, faqe 26) Kur këto nacionalizma në mënyrë të hapur apo të fshehur kanë dhe përkrahjen e klasave politike që janë në pushtet apo të fuqive të mëdha evropiane, atëherë ato e ndërlikojnë shumë atmosferën ndërkombëtare dhe marredhëniet midis shteteve të ndryshme. Fshehur pas demokracisë ky nacionalizëm që është sa lindor aq dhe perëndimor, predikon vetëm forcën kundër dialogut dhe të drejtës.

Së pesti: Në të kaluarën roli i organizmave të ndryshme ndërkombëtare ka qenë plotësisht formal. Ato nuk kanë qenë asgjë tjetër veçse mbulesa ku ligjin e benin më të mëdhenjtë. Pas viteve '90-të, organizmat ndërkombëtarë janë shtuar në sasi, por ato kanë mbetur po ato që kanë qenë në cilësi. Dhe sot ato në zgjidhjen e konflikteve të ndryshme ndërkombëtare nuk kanë gjë tjetër veçse çelesat e kashtës. Pafuqia dhe formaliteti i tyre sot përballë atmosferës demokratike që predikohet përbën një kontradiktë që ka nevojë për shumë kohë të kapërcehet. Kalimi i fuqisë nga disa shtete të fuqishme siç ka qenë deri dje në duart e organizmave ndërkombëtare nuk është vetëm një problem organizativ. Në radhë të parë ai është koncept i mprehtë politik dhe psikologjik.

Dukuritë dhe fenomenet e mësipërme vështirë se mund të kapërcehen me mjete demokratike dhe dialog, me konsensus dhe barazi shtetesh dhe kombesh, veçanërisht kur është fjala midis shteteve të mëdha dhe të vogla, shteteve të zhvilluara dhe atyre të pazhvilluara, apo kur është fjala për probleme që cënojnë interesat e fuqve të mëdha apo të sferave dhe zonave të tyre të influencës.

BACK