Teoria e NJESHIT në marrëdhëniet ndërkombëtare

Kombet janë angazhuar në një garë të përhershme, herë në dukje paqësore, herë në mënyrë të hapur, egërsisht...Kjo garë është pa kufij, pa afat, ashtu siç është pa mëshirë.

Raimond Aron

Në kritikën që i bëjnë totalitarizmit mendimtarë të shumtë kanë zbërthyer, veç të tjerash, dhe mekanizmin e veprimit të tij në ish-vendet ish-socialiste. Fryt i kësaj analize dhe përgjithësimi në veprat e Aronit, Sartorit, Lëforit, Brzezhinskit etj. është dhe ajo që quhet teoria e NJESHIT: një parti, një byro politike, një prijës. Sipas tyre, fjala dhe gjykimi i njëshit ishte e detyrueshme për t'u zbatuar nga të gjithë, pavarësisht se ekzistonin në këto vende dhe organizma të tjera, si asambletë popullore, presidiumet e tyre etj. Me të drejtë ata vënë në dukje në veprat e tyre se organizmat e tjerë kanë qenë vetëm për të zbukurur dekorin e organizmit politik të ish-shteteve socialiste, që veten e tyre e quanin demokraci popullore. Megjithatë, socializmi u përmbys. Por shtrohet pyetja: sundimi i NJESHIT, që përbënte një nga tiparet kryesore të organizimit dhe veprimit të shoqërisë dhe të shtetit në këto vende, a u zhduk bashkë me sistemin, apo vazhdon të ekzistojë akoma? Nëqoftëse se ekziston akoma, cila është sfera e veprimit: në marrëdhëniet brendashtetërore apo marrëdhëniet ndërshtetërore?

Për problemin që kemi marrë në shqyrtim na interesojnë më shumë marrëdhëniet ndërshtetërore. Prandaj për t'iu përgjigjur pyetjes së shtruar do të analizojmë dhe marrim në shqyrtim më shumë këto marrëdhënie, veçanërisht në vitet 1990-1995. Përse kemi zgjedhur këtë perudhë për objekt analize dhe shqyrtimi? Përcaktimi si objekt shqyrtimi i një periudhe kohore nuk ka ndonjë qëllim pragmatist. Në të kundërtën, periudha 1945-1990 është e mbushur me dukuri dhe fakte të shumta të pakrahasueshme me periudhën e zgjedhur dhe të vlefshme për të nxjerrë konkluzione. Por analiza dhe shqyrtimi i kësaj periudhe nuk mund t'i japë përgjigje të plotë dhe të saktë problemit që qendron përpara nesh, për një arsye shumë të thjeshtë. Në këtë rast konkluzionet rreth problemit që analizojmë, pavarësisht nga rrjedhimet e tyre, jo vetëm që do të qëndrojnë në kuadrin e historizmit, por dhe do të bashkoheshin në mënyrë të natyrshme në pohimin se "ashtu ishte koha".

Në të kundërtën, etapa 1990-1995, është një etapë cilësisht e re në marrëdhëniet ndërkombëtare, është një etapë që ende nuk është arkivuar, që të bëhet objekt i historizmit, ajo është aktuale, është koha që jetojmë Për më tepër, kjo është një etapë e pastudiuar mirë dhe në thellësi për gati shumicën e fenomeneve të saj. Në mjaft raste këto dukuri me tepër shpjegohen më shumë nga propaganda sesa nga analiza shkencore, më tepër nga euforia sesa nga serioziteti, më tepër nga një pikëpamje e ngushtë se nga një mendim polifonik dhe nga debati shkencor. Në situatën e veçantë të kësaj periudhe kjo duket se është e natyrshme.

Me të drejtë Fejto në librin e tij "Fundi i demokracive popullore" ngjarjet e viteve 1989-1990 në vendet ish-socialiste i quan një "revolucion pa revolucionarë" Në fund të fundit ato ishin një fitore e madhe e kapitalizmit mbi socializmin. Dhe në cdo rast fitimtarët nuk gjykohen; ata vetë i pushton euforia dhe e nënvleftësojnë analizën e dukurive dhe fenomeneve që shoqërojnë periudhën e pasfitores. Le të kthehemi në analizën konkrete të problemit. Cilat janë tiparet e këtyre marrëdhënieve ndërkombëtare në këtë periudhë?. Dihet se përmbysja e socializmit u shoqërua me probleme nga më të ndryshmet, politike, shoqerore, ekonomike, etike etj. Këto probleme ishin dhe janë të pranishme jo vetëm në ish-vendet socialiste, por gati në mbarë botën. Në vendet ish-socialiste ato ishin dhe janë më shumë probleme brenda vetes, brenda shoqërisë që filloi të lëvizë drejt një mendimi tjetër, drejt një zgjedhjeje tjetër, drejt një kontrate sociale të re, të ndërtuar mbi shenjtërinë e pronës private, mbi institucionin e trashëgimit (testamentit), lavdinë e kapitalit dhe tregun e lirë të punës. Ndërsa për vendet kapitaliste këto probleme ishin dhe janë më shumë në marrëdhëniet ndërshtetërore, por jo pa rëndësi dhe brenda vetë atyre. Të gjitha këto ndryshime i ka ndjekur nga pas dhe vazhdon t'i ndjekë në mënyrë të ethshme një propagandë e fuqishme dhe e shumanshme. Makina e përbindshme e shtypit në këto vite e ka nënvizuar me forcë "demokratizmin e marrëdhënieve ndërkombëtare", si një nga arritjet më të mëdha të njerëzimit në prag të mijëvjecarit të ri.

Sot është koncept mbizotërues se në Evropë e kudo në botë, përvec ndonjë Iraku apo, tek e shumta, Serbie, nuk ka më vende në armiqësi dhe në konflikte. Prej këtij koncepti ka rrjedhë hartimi i doktrinave të reja ushtarake si "doktrina mbrojtëse" nga shumica e ish-vendeve socialiste. Në këto doktrina nënvizohet se nga këto shtete asnjë vend nuk konsiderohet armik. Sipas kësaj doktrine sot në botë ekzistojnë vetëm mosmarrëveshje dhe fërkime që mund të zgjidhen në rrugë dhe mënyrë demokratike, por gjithsesi nuk ekzistojnë ferkime armiqësore.

Po kështu, një vend i rëndësishëm në marrëdhëniet ndërkombëtare po u jepet organizmave të shumtë ndërkombëtarë, duke filluar që nga Orgnizata e Kombeve të Bashkuara, Këshilli i Europës, Unioni Europian, për të mbaruar me Organizatën e Sigurimit dhe Bashkëpunimit Evropian. Propaganda e gjatë këtyre viteve këto organizma dhe të tjera si këto po i paraqet si forume ekskluzive për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve që ekzistojnë në marrëdhëniet ndërshtetërore. Tanimë në këto organizma e jashtë tyre nuk ekziston më konfrontimi idologjik i periudhës së luftës së ftohtë, kur bota ishte ndarë në dy blloqe. Tani ka vetëm një bllok, blloku kapitalist.Një dukuri i tillë vihet re më shumë në propagandën e shumë vendeve ish-socialiste, e cila pranimin në këtë apo atë organizëm ndërkombëtar e paraqet si një ndër ngjarjet më të rëndësishme, ashtu siç paraqet të tillë ndonjë rezolutë apo deklaratë të forumeve të këtyre organizatave ndaj atij apo këtij vëndi. Të njëjtën frymë ushqen dhe propaganda e shteteve të fuqishme ndaj këtyre organizatave në marrëdhëniet ndërkombëtare.

Një tipar tjetër i propagandës së periudhës 1990-1995 është konkluzioni se demokratizimi i marrëdhënieve ndërkombëtare eleminoi përbuzjen, përçmimin dhe nënvleftësimin e shteteve dhe popujve të vegjël, veçanërisht të atyre që ishin nën ndikimin e ish-BRSS-së. Prandaj vizitat e personaliteteve të ndryshëm politikë perëndimorë, fjalët e mira të disa personaliteteve të fuqive të mëdha ndaj vendeve të tjerë, për shembull, pranimi në Këshillin e Europës e të tjera si këto, paraqiten si një ndër faktorët kryesorë të partneritetit, barazisë, mbrojtjes dhe progresit të këtyre shteteve.

Sa janë reale këto tipare të propaganduara me zhurmë dhe bujë të madhe gjatë periudhës 1990-1995? Që në krye duhet pohuar se propaganda është tjetër gjë dhe realiteti në shumë raste është tjetër gjë. Në tërësi qëllim kryesor i propagandës në çdo vend, i madh apo i vogël qoftë, është zbukurimi i realitetit. Bile në shumë raste qëllimi i propagandës rezulton fshehja me mençuri e realitetit. Kjo është e vërtetë jo vetëm në propagandën brenda një vendi, për problemet e brendshme të tij, por aq më shumë në atë për marrëdhëniet ndërkombëtare, e cila qëllimin utilitar e ka thelbin kryesor të saj. Për më tepër që sot, si fitimtarët, ashtu dhe të mundurit, janë aleatë dhe pjestarë të një blloku të vetëm. Në mënyrën më të plotë dhe më të qartë thelbin e propagandës së sotme na e jep Fransua Fejto në librin e tij, Fundi i Demokracive Popullore. Duke trajtuar propagandën lidhur me ngjarjet në Rumani, ai nënvizon se: "Gropat e kufomave të Timishoarës, po gjithashtu gjithë ekzagjerimet e fakteve fantaziste mbi numurin e "martirëve", të revolucionit rumun me total më se 100000 mijë persona kanë hyrë në histori si një rast i jashtëzakonshëm i manipulimit të informacionit si një grackë, kurth, në të cilin mediat perëndimore gjithmonë në kërkim të një scoop-i ranë nga injoranca apo nga mëndjelehtësia" (Fejto, Fundi i Demokracive Popullore, faqe 321).

Marrëdhëniet ndërkombëtare të periudhës 1990-1995 vërtet ndryshojnë nga marrëdhëniet ndërkombëtare të periudhës së luftës së ftohtë, kur përballë njeri-tjetrit qëndronin dy blloqe armiqësorë, të armatosur deri në dhëmbë. Të dy këta blloqe, të udhëhequr dhe kryesuar nga Amerika dhe ish-Bashkimi Sovjetik, luftonin për supremaci dhe zona influence, luftonin për dobësimin e njëri-tjetrit, me të gjitha mjetet, pa përjashtuar këtu mjetet e dhunës së armatosur. Në mënyrë të natyrshme edhe marrëdhëniet ndërkombëtare do ta pasqyronin këtë luftë të tyre dhe në mjaft raste do të ishin të acaruara, duke qënë gjithmonë të shoqëruara me konflikte lokale, me vatra lokale lufte, prapa së cilave direkt apo indirekt kanë qendruar dy superfuqitë. Por kjo dukuri i përket së kaluarës. Aktualisht kemi vetëm një bllok, veçanërisht në Evropë. Armiqtë tani janë bërë miq, megjithese njerëzit janë po ata që deri në vitin 1990 bënin plane lufte kundër njeri-tjetrit dhe për të vrarë njeri-tjetrin. Dhe kjo është një veçori e rëndësishme e marredhënieve ndërkombëtare, një premisë për marredhënie ndërkombëtare demokratike dhe njerëzore. Por ajo eshte dhe një reminishencë për të përseritur në formë të zbutur marredhëniet e vjetra ndërkombëtare. Mirepo kjo veçori dhe premisë njëkohësisht duhet pare se çfarë vlere reale ka, është vetëm në sipërfaqen e marredhënieve ndërkombëtare apo prek dhe thelbin e tyre, është e shtrirë për të gjitha fushat që prekin relacionet ndërshtetërore apo ekziston vetëm për aspekte anësore të tyre.

Kjo analize në mënyrë të natyrshme të çon në pohimin e faktit te thjeshte se përseri ekzistojnë të njëjtat shtete si më përpara. Por, nëqoftëse më përpara i ndante ideologjia dhe organizimi politik, tani këto barriera janë zhdukur, ideologjia është e njejte dhe organizimi politik i njëjtë. Duhet thënë se vertet ajo që Regani e quante "perandori e së keqes", pra, komunizmi, u zhduk. Por ai nuk u përmbys me dhunë, për eleminimin e tij nuk u përdorën armët. Siç thotë Jaçek Kuroni, "ne nuk e përmbysëm komunizmin, por ai u shemb në kokat tona". Si konkluzion duhet pohuar se, përderisa ekzistenca e komunizmit ishte shkaku i ftohjes dhe acarimit të marredhënieve ndërkombëtare, logjikisht me përmbysjen e komunizmit marredhëniet ndërkombëtare duhet të jenë plotësisht harmonike, plotësisht vëllazërore dhe plotësisht shoqërore, pa asnjë diskordancë dhe veçanërisht pa asnjë shënjë armiqësie. Logjika e këtij arsyetimi përgjithësisht qëndron edhe në konkluzionet teorike të analistëve të shumtë të sistemit socialist, por dhe në vetë realitetin e sendeve dhe fenomeneve, te veshtruara si nocione politike.

Për 50 vjet bota ishte ndarë në dy blloqe qe luftonin kundër njeri-tjetrit, për shkak të ideologjive te kundërta. Pa dashur te kundershtojme kete fakt, le të na lejohet te bëjmë një kundërarsyetim në formën e pyetjes: Kush i ka ftohur dhe acaruar marredhëniet ndërkombëtare historikisht ? Vetëm komunizmi? Përgjigjja e kësaj pyetjeje nuk ka per qëllim vetem historizmin, mbrojtje e ndonje ideologjie. Në të kundërtën, qëllimi i saj është thjesht lehtesia metodologjike për një analizë të plotë të dukurive dhe fenomeneve ndërkombëtare, si një pikënisje për një profilaksi të plotë në të ardhmen të dukurive dhe konflikteve ndërkombëtare. Përgjigja e pyetjes së mësipërme është e lidhur me përgjigjet e disa pyetjeve të mëtejme: Lufta e parë botërore filloi si luftë midis dy sistemeve politike apo si luftë brenda një sistemi; si luftë e frymezuar nga ideologjia komuniste apo si luftë shtetesh kapitaliste ideologjikisht pa ndryshime, por me diferenca te dukshme ekonomike?

Historia shpjegon qartë se kjo luftë nisi si konflikt brenda bllokut kapitalist dhe kishte per qëllim rindarjen e zonave të influencës që ekzistonin deri atëhere. Ne kohen e atentatit ne Sarajeve dhe per tre vjet me radhe qe vazhduan me lufte socializmi nuk ekzistonte. Bashkimi Sovjetik u formua vertet nepermjet revolucionit, por ai qe produkt i krizes se botes kapitaliste tashme te zhytur ne lufte. Ndersa lufta e dytë botërore, ndonese u zhvillua si luftë midis dy sistemeve, pati karakterin e një kasaphane globale te nje lloji te vecante. Ajo shpretheu dhe u permbyll si konflikt midis antifashistëve, te cilet ekzistonin si në sistemin kapitalist ashtu dhe në atë socialist, dhe fashistëve, që duke e pasur qendrën në disa shtete kapitaliste donin të sundonin gjithë botën. Historia pohon se aleanca e famshme anglo-sovjeto-amerikane ishte aleancë shtetesh me ideologji antagoniste, kundër fashizmit italo-gjerman, që ishte varianti më i vrazhde i ideologjise kapitaliste.

Shumë dukuri dhe fenomene të marredhënieve ndërkombëtare të së kaluarës e mbështesin kunderarsyetimin qe nisem. Ne vijim do të merremi gjërësisht me të. Vërtet momenti aktual, veçanërisht ai i vendeve evropiane, dëshmon për triumfin e një sistemi te vetem, të sistemit kapitalist. Por kjo është vetëm cfare duket ne sipërfaqe dhe që trumbetohet nga propaganda. Marredheniet nderkombetare ndertohen prej shteteve, te cilet jane po ata qe ekzistonin në kohën e luftës së ftohtë dhe të konfrontimit ideologjik, politik dhe ushtarak, me perjashtim te disa shteteve te rinj që dolën nga shpërbërja e Bashkimit Sovjetik dhe Jugosllavisë. Klasat politike të shteteve te sotme kapitaliste, qe predikojnë marredhënie demokratike dhe partneritet, janë po ato që deri në vitet 1990 ndaj vendeve ish-socialiste flisnin me një gjuhë tjetër, i konsideroin ato si vende armike. Me kete mendesi eshte krijuar dhe rrënjosur edukata dhe psikologjia e kësaj klase. Ky mentalitet nuk eshte njëvjeçar apo disavjeçar. Ai u farkëtua për gati 50 vjet, nëpërmjet një lufte të egër politike, ekonomike dhe ushtarake, me pak detante dhe shume acarime, duke arritur në periudha të caktuara në pragun kritik te shpërthimit të luftës bërthamore. Eshtë kjo arsyeja që ai ka nje peshe te dukshme edhe mbi mentalitetin e ri të periudhës midis viteve 1990-1995.

Edhe në vendet ish-socialiste problemi është pak a shume i njëjtë. Klasat politike që drejtojnë jetën politike dhe ekonomike të këtyre vëndeve, me ndonje perjashtim, janë ose vazhdim drejtevizor i klasës politike komuniste, ose rrjedhim i saj. Ajo eshte e formuar me njerëz të lindur, të rritur dhe edukuar në psikologjinë dhe mentalitetin 50-vjeçar të socializmit. Ndonese në një kahje tjetër, problemi është i njëjtë. Sipas mentalitetit te trasheguar, i cili nuk mund te ekzorcohet si nje enderr e keqe, kapitalizmi shikohej si produkt i të gjitha të këqijave dhe vendet kapitaliste si armike. Nuk duhet lene jashte vemendjes edhe fakti se njerëzit, si subjekte politike, janë po ata, si në vendet kapitaliste klasike, dhe në vendet ish-socialiste që po ndërtojnë tani kapitalizmin. Por ajo që ka me shumë rëndësi eshte se të gjitha arsenalet ushtarake, gati të gjitha armët e fabrikuara deri dje, më destinacion për t'u përdorur per shfarosjen e nje kampi nga tjetri, ekzistojnë akoma në magazinat dhe depot e shteteve të ndryshme. Madje rrezikshmeria e tyre eshte shumefishuar. Nëqoftëse deri dje ato ishin nën kontrollin e rreptë të shtetit, sot, nën petkun e marredhënieve demokratike dhe nen pushtetin e etjes për fitim, veçanërisht në ish-shtetet socialiste, ato kanë filluar të shiten në masë, duke rënë në mjaft raste në duar të organizatave apo sekteve terroriste, që mund t'i përdorin pa ndonjë shkak të rendit politik, duke shkaktuar tragjedi të vërteta njerëzore. Mjaftojnë dy shembuj per te perforcuar mbeshtetjen e kësaj teze. Rasti i sektit te vetevrasesve te rinj, "kakimadze-ve" te koheve moderne te Japonise, që shkaktoi tragjedinë e njohur në metronë e Tokios, e dëshmon qarte rrezikun e perhapjes se armeve ne duar gjithefareshe. Udhëheqja e këtij sekti, siç doli nga hetimet e policisë japoneze, kishte marredhënie tregëtare me Rusinë për blerjen e teknologjisë së sofistikuar ushtarake, të cilen Rusia e ka me bollëk. Analogjik është dhe skandali i bisedimeve midis Iranit dhe Rusisë. Në përgatitjet e tij për të prodhuar armët bërthamore, Irani ishte i gatshëm të blente nga Rusia të gjitha pajisjet e duhura teknologjike. Deri në fund të viti 1995 këtë e pengoi ndërhyrja personale e presidentit të Amerikës Bill Klinton.

Keto dukuri nuk mund të mos ndikojnë në marredhëniet aktuale ndërkombëtare, te cilat, në një formë apo në një tjetër, reflektojne te njejtin thelb dis'harmonie dhe konfliktesh.

Propaganda dhe publicistika e sotme po flet me nje eufori të papare për ato që quhen tashme mardhënieve vëllazërore dhe shoqërore midis shteteve, veçanërisht midis shteteve të vogla e të mëdha, midis shteteve të pasura dhe shteteve në zhvillim e per te tjera slogane roze si këto. Nuk mungon qe kjo propagandë të sjellë në favor të tezave te veta dhe dukuri, fenomene të "ringjalljes demokratike".

Gjatë periudhës 1990-1995 stacionet televizive evropiane u kane bere jehonë të madhe ndihmave humanitare që njerezit, shoqatat apo organizata të tjera, deri dhe shtetet e Perëndimit, kanë dhënë dhe vazhdojnë të japin për disa nga vendet ish-socialiste. Brenda kësaj propagande ose ne kuader te saj nuk është kujtuar kush të thotë se zhvillimi ekonomik i një vendi nuk bëhet me ndihma humanitare, me asistence ushqimore, por me kredi dhe investime të rëndësishme. Askush nuk është kujtuar, madje, të thotë se në mjaft raste realiteti i disa vendeve është paraqitur shumë i zi dhe përbuzës, duke kaluar nga kritika e sistemit në fyerjen dhe përçmimin kombëtar. Per me teper, shtypi perendimor nuk eshte thelluar te shohe ne varferine e vendeve ish-socialiste jo vetem nje plage te sistemit, por edhe nje shprehje te padrejtesive te pergjithshme mbi te cilat funksionon bota e sotme dhe ajo e djeshme, bota e dikurshme dhe ajo qe eshte ne ndertim e siper.

Vizitat e ndërsjellta dhe takimet shumë të shpeshta të presidentëve, kryeministrave apo ministrave të shteteve të ndryshme dhe shkëlqimi i veçante që u jepet atyre në mjetet e medias krijojnë tek masat e popujve idenë e një ndryshimi vërtet themelor në marredhëniet ndërkombëtare. Deri në vitet 1989 ishin të rralla takimet që mbaronin me buzëqeshje. Ndërsa në vitit 1990-1995 pothuaj çdo takim mbaron me të qeshura dhe shtërngime duarsh. Opinioni ndërkombëtar në tetor 1995 u mor për shumë ditë me të qeshurën e pambarim të Klintonit në takimin me Jelcinin, duke i dhënë asaj një përmbajtje qe ndoshta nuk e kishte aspak. Deri në vitin 1989 në bllokun perëndimor fushatat elektorale përgjithësisht bëheshin zyrtare(ne vendet ish-socialiste dihet se ato zhvilloheshin sipas një rituali të caktuar dhe tepër të rreptë). Ndërsa në periudhën prej vitit 1990 e më vonë, jo vetëm në bllokun perëndimor, por dhe në atë lindor, kandidatët për deputete apo për presidente gjatë fushtës elektorale mbajnë fjalime, por dhe u bien veglave muzikore, siç bëri Klintoni ne prag te marrjes se detyres. Në vendet ish-socialiste po ndiqet e njëjta praktikë. Borgjezi i ri polak, ish-komunisti Kvashnjevski, gjatë fushatës elektorale, jo vetëm që mbajti fjalime, por kërceu dhe rock para rinisë se vendit. Ndërsa në ceremoninë e parakalimit të ushtrisë ruse me rastin e largimit nga Gjermania Lindore, Jelcini filloi të këndonte "Kalinkën", deri sa iu ngjir zëri.

Forma të tilla kanë për synim të krijojnë përfytyrimin e një tipi të ri udhëheqësi, ashtu siç është e re epoka e pas përmbysjes së socializmit. Megjithatë duhet nënvizuar se opinioni ndërkombëtar nuk po ndeshet për herë të parë me një dukuri të tillë. Gjithmonë ka pasur scoop-e politikanësh. Fundi i viteve '50-të dhe fillimi i viteve '60-të nxori në skenën politike të komunizmit një model udhëheqësi si Nikita Hrushovi. Dhe ai në kohën e tij për të krijuar tipin e një lloji të ri politikani në botën komuniste filloi të praktikonte metoda dhe sjellje të panjohura më parë nga bota. E tillë ishte nxjerrja e këpucës në Organizatën e Kombeve të Bashkuara, gjoja për të shprehur zemërimin e tij. Koha tregoi se veprime të tilla bënin pjesë në të famshmet zbulime të propagandës së atëhershme sovjetike, për të fshehur thelbin real, shnderrimin total të Bashkimit Sovjetik në një superfuqi botërore. Pra, nuk ka ndonje dallim me rëndësi "këpuca" e Nikita Hrushovit nga "saksofoni" i Bill Klintonit, nga "kënga" e Boris Jelcinit apo "rock-u" i Kvashnjevskit. Ato si sende janë të ndryshëm. I njëjtë është thelbi i tyre.

Sot po projektohet dhe flitet shumë për rendin e ri botëror, apo për Evropën e bashkuar. Unioni Evropian, që paraqet bërthamën e Evropës së Bashkuar, ka kaluar dhe po kalon në veprime konkrete, siç ishte ai në fundin e vitit 1995, për krijimin e monedhës europiane si monedhe aktive, jo simbolike, sic ishte deri atehere. Por në shtete dhe vënde të ndryshme të Evropës përmbysja e socializmit ka krijuar mjaft probleme të mprehta ekonomike, politike dhe nacionale, ka thelluar diferencat ekonomike ne rajon, si dhe njefare mosdurimi te njeri-tjetrit. Edhe gjermanet kane filluar te ankohen nga bashkimi Ka, në tërësinë e këtyre problemeve, qëndrime të drejta dhe normale të vendeve dhe shteteve të ndryshëm, ashtu siç ka dhe qendrime ekspansioniste apo shovinizem nga disa shtete të tjerë. Në mënyrë të natyrshme këto probleme janë pasqyruar dhe vazhdojnë të pasqyrohen dhe në marredhëniet ndërshtetërore, duke i ndërlikuar ato. Bashkësia ndërkombëtare, e ndeshur me probleme të tilla, ka ndërhyrë në mjaft raste për t'i zgjidhur ato, për të mos i lejuar te acarohen me tej. Brenda kësaj tabloje të marredhënieve të sotme ndërkombëtare, brenda problemeve të ndryshme që ekzistojnë sot midis shteteve, na lind e drejta për të pyetur:

Si po zgjidhen në përgjithësi mosmarreveshjet ndërshtetërore sot, si po zgjidhen problemet e ndryshme konkrete që kanë shtetet me njeri-tjetrin apo problemet që kanë brenda vetes? Po zgjidhen në mënyrë demokratike apo për zgjidhjen e tyre ka nevojë për teorinë e NJESHIT, që nuk është gjë tjetër veçse dukuri e paster e totalitarizmit? Lidhur me kete problem, ka nevojë të evidentojme se në cilat sfera të marredhënieve ndërshtetërore sot veprojnë marredhëniet demokratike dhe në cilat sfera lind e nevojshme ushtrimi i teorisë së NJESHIT?

Kriza boshnjake, marredhëniet demokratike dhe roli i NJESHIT

Le ta konkretizojmë problemin me një shembull të freskët të marredhënieve ndëkombëtare të periudhës 1990-1995. Shembulli ka të bëjë me ngjarjet në Bosnjë. Lufta në Bosnjë filloi pas njohje së saj nga Organizata e Kombeve të Bashkuara si shtet i pavarur. Në këtë periudhë serbët e Bosnjës, të ndihmuar fuqimisht nga Serbia, nisën luftën kundër qeverisë boshnjake. Më vonë në këtë luftë kundër boshnjakëve për të fituar territore hynë dhe kroatët e Bosnjës, të ndihmuar nga Kroacia. Të gjithë stacionet televizive, të gjitha gazetat, analistët apo politologë të ndryshëm, kanë komentuar, shkruar dhe folur se ngjarjet e Bosnjës i kanë komprometuar rëndë marredhëniet ndërkombëtare të periudhës pas përmbysjes së socializmit. Megjithatë duhej të kalonin tre vjet luftë dhe masakra të përgjakshme që problemi të fillonte të hynte në rrugën e zgjidhjes.

Brenda Evropës demokratike ngjarjet e dhimbshme në Bosnjë në periudhën 1992-1995 u zhvilluan nën parullën "Rroftë vdekja". Origjina e kësaj parulle është viti 1936 në Spanjë. Gjatë një ceremonie në amfitetatrin e universitetit të Salamankës, gjenerali frankist Milan Astraj, në mbarim të fjalimit të tij u përshëndet nga turma falangiste me parullën: "Viva la muerte", (Rroftë vdekja). Fatkeqësisht njerëzit pandehën se nuk ekziston më kjo parullë, por ata e panë atë të materializuar në masakrën boshnjake. Megjithese kohët kanë ndryshuar, ka ndodhur kalimi nga diktatura në demokraci,parulla ka mbetur po ajo e diktaturës.

Eshtë me interes për problemin që po analizojme të sqarojmë se me cilën rrugë po zgjidhet tragjedia e Bosnjës në marredhëniet ndërkombëtare? Me anë të rrugës demokratike apo me anë të teorisë së NJESHIT? Problemi boshnjak ishte një problem ndërkombëtar. Organizata e Kombeve të Bashkuara, disa kohë pas shpalljes së pavaresisë nga qeveria boshnjake e kishte njohur shtetin boshnjak. Në gjuhën e marredhënieve ndërkombëtare, agresioni kundërBosnjës ishte në të njëjtën kohë cënim i parimeve të OKB-së dhe marredhënieve ndërkombëtare të reja që po krijoheshin. Si i tillë, vetë OKB-ja duhej ta zgjidhte këtë problem. Trupat e OKB-së në fakt u dërguan në Bosnjë. Por cili ishte misioni i tyre. Shumë ironik. Ato kishin për detyre të ruanin paqen në një vend ku bëhej luftë e tmerrshme. Për dy vjet që qëndruan, ato jo vetëm që nuk e zgjidhën krizën, jo vetëm që nuk luftuan, por për më tepër e diskredituan organizatën së cilës i përkisnin. Megjithese anetarë të kësaj organizate janë Amerika, Rusia, Franca, Gjermania, Anglia, Kina etj, megjithese të gjithe ishin dakord për zgjidhjen e krizës me anë të OKB-së, më shumë u morën me fjalë se sa me zgjidhje konkrete.

Kur u pa se dështoi zgjidhja e kësaj vatre të rrezikshme në marredhëniet ndërkombëtare me një formë demokratike siç ishte ajo nepermjet kontrollit te OKB-se, u vu përsëri në veprim një formë e re demokratike për zgjidhjen e krizës. U krijua i ashtuquajturi Grupi i Kontaktit me përfaqësues të Amerikës, Rusisë, Gjermanisë, Francës dhe Anglisë, që në esencën e tij përfaqësonte një formë demokratike. Por dhe kjo formë demokratike dështoi. Anetarët e Grupit të Kontaktit nuk u morën dot vesh me njeri-tjetrin për ta zgjidhur krizën; hapur apo fshehur ata mbronin këtë apo atë palë në konflikt. Le të kujtojmë se antarët i këtij grupi bëjnë pjesë në vendet më të fuqishme të botës, në gjirin e së cilës me dhjetera mendimtarë kanë shkruar me mijera faqe mbi raportin midis demokracisë dhe totalitarizmit, me mijera faqe mbi të këqijat e totalitarizmit dhe kampet e përqëndrimit ne ish-vendet socialiste. Por çuditërisht në periudhën pas viteve '90-të, për kampet e përqëndrimit në Bosnjë dhe për shkaktarët e vërtetë te tragjedise se ketij populli nuk thanë asnjë fjalë.

Pas tre vjetësh, të gjithë e pranuan se me anë të mjeteve demokratike kriza e Bosnjës nuk mund të zgjidhej. Autorët e konfliktit nuk ishin të përgatitur për një zgjidhje të tillë. Por as ata që u ngarkuan për ta zgjidhur, organizmat demokratike, evropiane apo botërore qofshin, nuk ishin dhe nuk janë të përgatitur për zgjidhjen e krizës me mjete demokratike. Po një gjë duhet nënvizuar. Të gjithë kanë pohuar dhe pohojnë se konflikti boshnjak është konflikti më i përgjakshëm qysh nga përfundimi i luftës së dytë botërore. Ky konflikt nuk ndodhi në periudhën e ekzistencës së dy blloqeve, por në periudhën ekzistencës vetëm të bllokut kapitalist. Pra, fuqitë e mëdha të botës u ndodhën para një dileme të madhe. Duhej shpetuar nderi dhe dinjiteti i atyre që predikuan një etapë të re pas përmbysjes së socializmit në marredhëniet ndërkombëtare, si dhe duhej ndaluar me çdo kusht përhapja e konfliktit boshnjak ne rajone të tjera.

Pikërisht pas këtij momenti u vu në veprim teoria e NJESHIT. Atë që nuk e zgjidhi demokracia duhej ta zgjidhte dhe e zgjidhi forca, totalitarizmi. Shtetet e Bashkuara të Amerikës vendosën t'i japin fund këtij konflikti me anë të forcës. Brenda një periudhe të shkurtër, me anë të një udhëtimi maratonomik të Parry-t dhe Holbrukut nëpër vendet më të mëdha të Evropës, jo vetëm që i njohën këto vende me planin e tyre, por arritën të marrin plotësisht mendimin dhe aprovimin e tyre. Përsëri brënda një kohe shumë të shkurtër, me të mirë, por dhe me kërcënime, jo vetëm që arritën t'i mbledhin në Dejton palët ndërluftuese, por i detyruan të nënshkruajnë planin që ata kishin hartuar. Nuk u mjaftuan vetëm me kaq, por, përsëri me anë të forcës, arritën të bindin dhe të tjerët që paqen në Bosnjë ta ruajnë me forcën e armëve dhe të 70 mijë ushtarëve të armatosur deri në dhëmbë, të gatshëm që të ndërhyjnë ndaj kujtdo që shkel planin e hartuar prej tyre e të firmosur prej serbëve, kroatëve dhe boshnjakëve.

Pra, ky konflikt në marredhëniet ndërkombëtare të pas vitit '90-të nuk u zgjidh me mjete demokratike, po me anë të forcës. Paqe me dhunë. Konkluzioni i kësaj ngjarjeje nga më të rëndësishmet e marredhënieve ndërkombëtare është i qartë: Organizma të tilla si OKB-ja, OSBE-ja, Grupi i Kontaktit, Konferenca e Londrës, si pasqyra të marredhënieve demokratike etj janë të paafte të zgjidhin mosmarrveshjet kryesore ndërkombëtare në situatën e sotme. Ato e treguan veten plotësisht të pafuqishme për t'i zgjidhur fërkimet që kanë lindur gjatë kësaj periudhe, jo vetëm në Bosnjë, por dhe në pika të tjera të botës. Ende e vetmja mundësi dhe forcë e tyre janë rezolutat, paralajmërimet. Asgjë tjetër. Ato nuk kanë mundur të sjellin në një mendje të gjithë anëtarët e tyre, jo më kur bëhet fjalë për 150 shtete, por kur bëhet fjalë dhe për katër apo pesë shtete. Për më tepër, atyre u ka munguar gjëja më kryesore, forca, forca e armëve, e ushtrisë etj. Dalim këtu në një dukuri tjetër që vetëm sa do ta përmendim. Periudha 1990-1995, megjithese periudhë me nje bote qe ka një sistem dhe ideologji sunduese, paska nevoje për përdorimin e dhunës në marredhëniet ndërshtetërore, duke rënë në kundërshtim më thelbin e propagandës së kësaj periudhe, se tanimë nuk ka më armiqësi dhe armiq, por vetëm kontradikta që zgjidhen me anë bisedimesh. Mbi bazë e realitetit të marredhënieve ndërkombëtare dhe problematikës së tij gjatë periudhës 1990-1995, si dhe të rolit të institucioneve ndërkombëtare, kemi të drejtë të pohojmë dhe të konkludojmë:

Thënë figurativisht, organizatat ndërkombëtare evropiane dhe botërore, nuk janë gjë tjetër veçse dekori demokratik i mardhënieve ndërkombëtare. Në thelb, ngjarjet më të rëndësishme ndërshtetërore të periudhës 1990-1995, janë zgjidhur dhe kanë marrë rrugën e zgjidhjes, vetëm atëhere kur kanë ndërhyrë seriozisht Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Domethënë kur ka ndërhyrë NJESHI. Në të gjitha këto raste fjalët dhe vendimet e NJESHIT, me hir apo pahir, kanë qenë të detyruar t'i pranojnë të gjitha shtetet e tjera të mëdha, po të pafuqishme për t'u matur me NJESHIN. Megjithatë, për të ruajtur sadopak imazhin e zgjidhjes demokratike, janë bërë dhe vazhdojnë të bëhen manovrime të ndryshme. Duhet që njerezit të besojnë se në botën e sotme të gjitha problemet, sado të ndërlikuara qofshin, janë zgjidhur e do të zgijdhen me konsensus dhe me mjete demokratike. Por ato kanë qënë dhe janë vetëm për propagandë. Le ta ilustrojmë me një shembull të afert. Eshtë shumë sinjifikative që, megjithese ishin ShBA-të ato që i detyruan serbët, kroatët, boshnjakët të nënshkruanin marrëveshjen e Dejtonit, për t'u bërë qejfin dhe të tjerëve, ata ishin dakord dhe dhanë pëlqimin e tyre që ceremonia dhe fishekzjarret e kësaj marrëveshjeje, pra, ana formale, të zhvillohej në Londër dhe Paris. Në këtë mënyrë përpara opinionit botëror krijohej ideja se në çështjen bosnjake bashkësia ndërkombëtare kishte pasur një mendim të përbashkët. Çdo gjë ishte zgjidhur me konsensus.

Çfarë është dhe çfarë do të thotë kjo praktikë e freskët e marredhënieve ndërkombëtare, në thelbin e saj dhe jo në mënyrën sesi u paraqit, cila është përmbajtja e saj reale? Në thelb një praktikë e tillë e marredhënieve të sotme ndërkombëtare siç ishte praktika që u ndoq që nga marrëveshja reale e Dejtonit deri tek nënshkrimi formal i Parisit apo Londrës, nuk është gjë tjetër veçse një ngjashmëri interesante me të kaluarën e vendeve socialiste, që aq mirë e kanë analizuar Lëfor, Sartor etj. Kushdo që e njeh zbatimin e teorisë së NJESHIT në vendet ish-socialiste, e ka të qartë se disa praktika te tanishme te zgjidhjes së konflikteve në marredhëniet ndërkombëtare të kujtojne vendimet e byrove politike në ish-vendet socialiste, të cilat formalisht dhe në mënyrë ceremoniale, vendoseshin edhe në presidiumet e kuvendeve popullore apo te parlamenteve te tyre për t'u dhënë ngjyrën e formave demokratike.

BACK