Totalitarizmi, demokracia dhe marrëdhëniet ndërkombëtare

(1996)

Nuk jam anti asgjëje, jam vetëm profrancez dhe ajo që i dëshiroj Francës është e drejta e saj për të kontestuar. Po qe se nuk kontestoj, unë nuk jam aleat, por protektorat.

De Gol, pjesë nga biseda e zhvilluar me presidentin amerkan Nikson në Francë në vitin 1968.

Hyrje

Periudha pas viteve '90-të, veçanërisht për Evropën, përbën një periudhë cilësisht të re. Qysh nga viti 1917, kur në Rusi triumfoi revolucioni socialist e deri në vitin 1989, kur socializmi u shpërbë dhe u përmbys, Evropa ka qenë arenë e luftës midis dy sistemeve të kundërta. Veçanërisht pas krijimit të kampit socialist pas Luftës së Dytë Botërore, kjo ndeshje mori përmasa të gjera dhe të shumanshme. Për rrjedhim, edhe marrëdhëniet ndërkombëtare të kësaj periudhe në mënyrë të natyrshme do të pasqyronin këtë ndeshje gjigandësh, siç ishin dy kampet. Rrjedhojë e kontradiktave të ashpra midis dy sistemeve ka qenë dhe lindja e zgjidhja e konflikteve të ndryshme në gjirin e marrëdhënieve ndërkombëtare. Veçojmë këtu konfliktin amerikano-vietnamez dhe atë sovjeto-afgan. Këto konflikte gjithmonë janë zgjidhur më anë të dhunës. Për 50 vjet bota jetoi me frikën e luftës bërthamore. Kriza kubane e çoi botën buzë greminës së kasaphanes përgjithshme. Në krye të dy kampeve qëndronin Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimi Sovjetik.

Veçori e periudhës së kontradikatave midis tyre është fakti se ata për 50 vjet nuk u ndeshën asnjëherë ballë për ballë, por gjithmonë në periferi. Ishin vendet e vogla ato që u bënë fusha eksperimentimi dhe ndeshjesh midis tyre. Vietnami, Afganistani, Angola, Kili, Iraku, Libani, Palestina etj. janë disa nga fushëbetejat ku të mëdhenjtë provuan për 50 vjet forcën dhe armët e tyre.

Përmbysja e socializmit dhe përpjekjet për krijimin e një tipi të ri marrëdhëniesh kanë ngjallur dhe vazhdojnë akoma të ngjallin tek miliona njerëz dhe popuj shpresa të mëdha për krijimin e një bote të re pa konflikte, mosmarrëveshje, ku të sundojë harmonia dhe konsensusi i përgjithshëm. Këto shpresa kanë qënë dhe janë të mëdha veçanërisht tek popujt dhe shtetet e vegjël dhe të pazhvilluar. Krahas kësaj, periudha e viteve 1990-1995 është ndeshur dhe me ngjarje e dukuri në marrëdhëniet ndërkombëtare, që janë shoqëruar me zhgënjime tek miliona njerëz. Ka qenë dhe është propaganda ajo që deri tani e ka minimizuar domethënien dhe thelbin e këtyre ngjarjeve. Esenca e kësaj propagande, këto ngjarje, i ka paraqitur si pasoja të luftës së ftohtë, si mbeturina të të menduarit komunist, si kalimtare etj.

Mbi këtë bazë, qëllimi i këtij libri është një përpjekje modeste, për të sqaruar se:

Çfarë është frika e shteteve dhe popujve, vetëm pasojë e luftës së ftohtë apo bashkudhëtare e përhershme e marrëdhënieve ndërkombëtare? Çfarë është totalitarizmi, tipar i shteteve ish-socialiste apo një bashkudhëtar i përhershëm i marrëdhënieve ndërkombëtare? A ekziston pavarësia reale e popujve të vegjël apo ajo, njësoj si në të kaluarën, edhe sot ndëshkohet, nga të mëdhenjtë? A mund të ketë shanse krijimi i rendit të ri botëror apo ai nuk është gjë tjetër veçse një fiksion kolosal i propagandës? Marrëdhëniet e sotme ndërkombëtare po shkojnë përpara apo ndodhemi në një fazë kur ato kanë bërë një prapakthehu të madhe etj.

A ka totalitarizmëm në marrëdhëniet ndërkombëtare?

Politologë, mendimtarë dhe analistë të shquar perëndimorë si Aron, Fonten, Lëfor, Fejto, Sartori, Arend, Brzezhinski etj. e kanë analizuar gjerësisht konceptin e totalitarizmit. Ata i kanë trajtuar imtësisht lidhjet e përbashkëta dhe ndryshimet midis autoritarizmit, diktaturës dhe totalitarizmit. Në këtë analizë secili prej autorëve ka individualitetin dhe veçoritë e tij. Megjithatë, në përkufitimet që kanë dhënë, të gjithë bashkohen në një pikë: totalitarizmi nuk është gjë tjetër veçse dhunimi i lirisë së individit apo se totalitarizmi ndërtohet mbi rrënimin e të drejave të njeriut. Thelbi i totalitarizmit është frika për të nesërmen, ndërsa tipari i tij themelor është teoria e NJESHIT.

Këto definicione, që kanë ardhur si rezultat i studimeve të gjera dhe të gjithanshme veçanërisht të zhvillimeve në vendet ish-socialiste, me përparësi Bashkimin Sovjetik, natyrisht që përbëjnë një meritë të padiskutueshme të këtyre autorëve. Por, pa mohuar, kontributin e tyre të shumanshëm në këtë analizë, është e rëndësishme të evidentojmë se tek të gjithë këta autorë, vihen re dy mangësi shumë të rëndësishme. Këto mangësi, pavarësisht nga dëshira e autorëve të mësipërm apo e adhuruesve të tyre të shumtë në botë, në analizë të fundit, e komprometojnë objektivitetin e konkluzioneve apo pohimeve të tyre.

Cilat janë këto mangësi, si janë shfaqur dhe cili është shkaku i tyre?

Cila është sfera e veprimit të totalitarizmit, në epokën e luftës së ftohtë dhe sot?

Së pari: së gjithë këta mendimtarë totalitarizmin, autoritarizmin, diktaturën, e kanë trajtuar gjerësisht si problem i të izoluar brenda një shteti apo brenda një grupi shtetesh, veçanërisht brenda shteteve socialiste. Sipas tyre, totalitarizmi, është fenomen që vepron vetëm brenda suazave të një shteti të tillë. Ai nuk haset në tipe të tjera shtetesh, por vetëm në shtetet socialiste, pra, ai, në analizë të fundit, nuk është gjë tjetër veçse pjellë e ideologjisë komuniste. Këtë mangësi e gjejmë të reflektuar në një mënyrë ose në një tjetër tek të gjithë; megjithatë, një pjesë prej tyre janë më të hapur. Kështu, për shembull, Sartori në mënyrë fare të hapur fashizmin italian dhe shtetin fashist nuk e konsideron aspak totalitar, megjithëse e pranon se ishte Musolini ai që e shpiku shprehjen "shtet totalitar". Ja pohimi i tij për këtë çështje: "Fjala "totalitarizëm" doli për herë të parë në vitin 1925 dhe, njësoj si autoritarizmi, është shpikur nga fashizmi. Për Musolinin, shprehja "shtet totalitar" tingëllonte si diçka e rëndësishme, që bën përshtypje. Etiketa "shtet totalitar" ishte mikluese për mendjemadhësinë dhe një mbështetje retorikën e tij. Megjithatë, këto shprehje për të ishin kryesisht retorikë. Në Itali fashizmi ishte një rast i qartë diktature autoritare, mjaft më shumë se një diktaturë e thjeshtë, por mjaft më pak se një shtet totalitar". (Sartori, Edhe njëherë për teorinë e demokracisë, vëllimi i parë faqe 206).

Ja dhe argumentet e Sartorit:

Argumenti i parë: "Asnjë italian që e ka përjetuar fashizmin nuk ka shkruar ndonjë libër shkencor që e konsideron seriozisht fashizmin si totalitarizëm" (Sartori, po aty faqe 206).

Argumenti i dytë: "Në fakt Musolini e mbylli konfliktin me Vatikanin (duke i dhënë kishës katolike një të drejtë ndërhyrjeje në punët e brendshme të Italisë, që regjimi liberal-demokratik e kishte konsideruar të papranueshme), ruajti monarkinë dhe kurrë nuk u përpoq seriozisht të infiltronte në ushtri (oficerët e karrierës të së cilës u qëndruan besnikë gjatë gjithë kohës së regjimit fashist simboleve të monarkisë). Në qoftë se një gjendje e tillë quhet totalitare, atëhere nuk ka kuptim të përdoret ky nocion" (Sartori, Mbi teorinë e Demokracisë, pjesa e parë, faqe 223).

Të tjerë kanë bërë përpjekje ta zgjerojnë veprimtarinë e shfaqjes dhe ndikimit të totalitarizmit. Një nga mendimtarët më të shquar të këtij shekulli, Klod Lëfor, pohon me të drejtë se "përkundër një mendimi të përhapur, totalitarizmi nuk del nga një ndryshim i mënyrës së prodhimit. Kjo mund të dëshmohet dhe me rastin e fashizmit gjerman apo italian që u gjend rehat me mbajtjen e një strukture kapitaliste, pavarësisht nga ndryshimet që mund të ketë pësuar ajo me ndërhyrjen e shtetit në ekonomi" (Lëfor, Demokracia dhe totalitarizmi, faqe 32). Por vetëm kaq. Gjithë shtjellimi i mëtejshëm i tij, analiza që u bën ai dukurive të totalitarizmit, merr për bazë vetëm përvojën e ish-shteteve socialiste. Janë me qindra vepra të shkruara nga dhjetëra mendimtarë perëndimorë që sinonim të totalitarizmit dhe të shtetit totalitar kanë marrë vetëm socializmin. Megjithatë, në momente të caktuara, mendimtari dhe shkencëtari e ndjen subjektivitetin e analizës së tij, prandaj bën përpjekje të ngushëllojë dhe të qetësojë ndërgjegjen e tij shkencore. Sartori përpiqet ta justifikojë këtë mangësi duke pohuar se nazizmi dhe fashizmi nuk janë më, kanë ngordhur, ndërsa, komunizmi është akoma gjallë. Ja pohimi i tij për këtë çështje:

"Me daljen në skenë të brezave të rinj, dalëngadalë fashizmi së bashku me nazizmin u bë rasti numër dy( kjo ishte e kuptueshme, të dy kishin ngordhur) dhe komunizmi (që përkundrazi ishte gjallë e shëndoshë) u bë përherë e më shumë rasti për të cilin debatohej, rasti që e bënte totalitarizmin objekt të debatueshëm" (Sartori, Mbi teorinë e demokracisë, pjesa e parë, faqe 206). Mbulesa, siç mund të shihet, është një cipë e hollë. Në këtë thënie të Sartorit më shumë kemi të bëjmë me justifikim se sa me analizë dhe argumente shkencorë. Kushdo që e njeh sadopak historinë e re dhe të sotme të Evropës, Amerikës, Azisë apo Afrikës, e di fare mirë se frankizmi apo salzarizmi në Evropë, shtetet totalitare në Azi dhe Amerikë Latinë, nuk kanë qenë komuniste, por kapitaliste. Totalitarizmi i këtyre vendeve, shkaqet që e kanë pjellë dhe mbajtur gjallë atë, nuk kanë tërhequr vëmendjen e mendimtarëve të shumtë në botën perëndimore. Klasat politike të shteteve që u përkasin mendimtarët e mësipërm, frankizmin, salzarizmin apo regjimet e tjera totalitare i kanë patur miq dhe aleatë. Prandaj, e shumta, rastet e tyre janë përdorur vetëm si emra apo mjete krahasimi me ish-shtetet socialiste, për të nxjerrë më në pah shkallën e lartë të totalitarizmit në këto vende.

Megjithëse Sartori bën një definicion shumë të rëndësishëm dhe të saktë kur flet për ndryshimin midis totalitarizmit dhe diktaturës, vëmendja e tij më e madhe i kushtohet totalitarizmit në vëndet socialiste. Ja mendimi i tij në këtë çështje të madhe: "Vërtet një "diktator i thjeshtë" mund të veprojë më keq, me veprime më mizore, vrasje, tortura e akte të dhunës policore dhe karakteristika të ngjashme çnjerëzore, sesa një diktaturë totalitare" (Sartori, Edhe një herë mbi teorinë e demokracisë, pjesa e parë, faqe 214). Për shembull, diktatura ushtarake e Augusto Pinoçetit në Kili, në bazë të të dhënave dhe dëshmive të vetë analistëve perëndimorë, ka qenë shumë herë më mizore dhe gjakatare se në çdo shtet ish-socialist. Qindra e mijëra të vrarët dhe të zhdukurit nga ana e kësaj diktature, që kanë shërbyer si subjekte për dhjetëra romane, filma dhe emisione televizive ngjethëse, siç ka qenë për shembull filmi "Në Santiago bie shi", "Shtëpia e shpirtrave" etj., nuk e kanë tërhequr vëmendjen e shumicës së mendimtarëve dhe politologëve perëndimorë. Sepse, sipas tyre, ajo ka qenë thjesht një diktaturë, ndërsa totalitarizmi është më i rrezikshëm.

Duket qartë se në botëkuptimin dhe veprat e tyre, më e rëndësishme ka qënë lufta midis socializmit dhe kapitalizmit sesa objektiviteti i analizës, dukuritë dhe fenomenet që lindin gjatë zhvillimit të shoqërisë në përgjithësi dhe që nuk janë prurje ekskluzive e këtij apo atij sistemi. Nga shqyrtimet e mia bëjnë përjashtim vetëm Hanah Arendt dhe Zidsmund Bzezhinski. Ata në veprat e tyre i kane kushtuar trajtim të veçantë këtij problemi edhe brenda shteteve kapitaliste. I tillë ka qenë trajtimi që i kanë bërë natyrës dhe funksionimit të sistemeve fashiste dhe naziste. Me rëndësi për shtjellimin e mëtejshëm të problemit është definicioni që ka dhënë Hanah Arendt, për burimet e totalitarizmit. Ja pohimi i saj:

"Filistini, i cili tërhiqet në jetën e vet private, i cili i kushtohet vetëm familjes së vet dhe përparimit të saj, i tillë ishte prodhimi i fundit tashmë i bastarduar i besimit borgjez në epërsinë e interesit privat... Njeriu i masës, të cilin e organizoi Himleri, për ta shtyrë të bëjë krime masive më të tmerrshmet në historinë e njerëzimit, u përngjante më shumë filistinëve sesa njeriut të turmës popullore. Ai s'ishte tjetër veç borgjezi, i cili, në rrënojat e botës së vet, brengosej para së gjithash për sigurinë e vet personale, që ishte i gatshëm të flijojë gjithçka: besimin, nderin, dinjitetin, para provokimit më të vogël" (Cituar sipas Lëfor, Demokracia dhe totalitarizmi, faqe 174).

Për më tepër, Arendt, në veprat e saj, si burim të totalitarizmit, shikonte mënyrën e jetesës perëndimore.

Së dyti: Në këto trajtesa dhe analiza përcaktimet mbi totalitarizmin, autoritarizmin dhe diktaturën janë të shumta. Ato prekin të gjitha aspektet dhe elementet e jetës shoqërore dhe politike brenda shteteve socialiste. Shumë prej tyre kanë analizuar dhe dhënë përngjasimet dhe dallimet midis totalitarizmit, autoritarizmit dhe diktaturës etj. Por, kur lexon veprat e këtyre mendimtarëve mbi këtë çështje të madhe të organizimit të shoqërisë, nuk mund të mos vësh re një veçori që të bën të ndalesh. Analiza e këtyre mendimtarëve për totalitarizmin dhe autoritarizmin është e cunguar, nuk është e plotë. Përse është e tillë? Kësaj analize i mungon, thënë figurativisht, gati gjysma e realitetit shoqëror dhe politik. Kjo mungesë është shfaqur si dje, në veprat e hartuara në kuadrin, atmosferën dhe psikologjinë e luftës së ftohtë, ashtu dhe sot, kur socializmi është përmbysur dhe po flitet shumë për teorinë e demokracisë dhe realitetin e saj evropian e botëror.

Cila është kjo mangësi kaq e rëndësishme, që është e barabartë me gati gjysmën e realitetit shoqëror dhe politik të botës së djeshme dhe të botës së sotme? E thjeshtëzuar, mangësia e analizës së këtyre mendimtarëve mund të përmblidhet dhe të formulohet në pyetjet:

Cila ka qënë dhe cila është sfera e manifestimit të totalitarizmit dhe autoritarizmit?

Totalitarizmi ka ekzistuar vetëm brënda një shteti, apo ai ka ekzistuar dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare?

Sot a ekziston totalitarizmi në marrëdhëniet ndërkombëtare. Kush janë bartësit e këtij totalitarizmi sot dhe cilat janë shkaqet e tij?

Totalitarizmi është pjellë e ideologjisë komuniste apo ka rrënjë më të thella?

A mund të eleminohet totalitarizmi në marrëdhëniet ndërkombëtare apo ai ka ekzistuar dhe do të vazhdojë të ekzistojë sa kohë do të ekzistojnë marrëdhëniet ndërshtetërore?

Këto pyetje janë reale. Ato, si dje në epokën e luftës së ftohtë, ashtu dhe sot, pavarësisht nga ndryshimet e sipërfaqshme, kanë ekzistuar dhe vazhdojnë të ekzistojnë në realitetin evropian dhe botëror. Megjithatë, për fat të keq, nuk gjejnë përgjigje të plotë dhe të argumentuar në veprat e mendimtarëve të shumtë me stimë botërore, që kanë pasur si objekt të tyre totalitarizmin dhe demokracinë. Ku qëndron thelbi i këtyre pyetjeve, të cilave u janë shmangur dhe vazhdojnë t'u shmangen shumë mendimtarë dhe analistë të shquar? E dyta, cilat kanë qenë dhe janë arsyet e kësaj shmangieje?

Rendet ekonomiko-shoqërorë venë e vinë, ato kanë zëvendësuar njeri-tjetrin, janë përsosur apo kanë degjeneruar, por në çdo rast marrëdhëniet ndërshtetërore kanë ekzistuar dhe ekzistojnë, ato janë shumëkohëshe. Këto marrëdhënie ndërshtetërore ekzistojnë dhe zhvillohen në kohën e sotme, midis shteteve të zhvilluara dhe të fuqishme, midis shteteve të zhvilluara dhe shteteve të pazhvilluara, midis shteteve të mëdhenj dhe shteteve të vegjël, midis shteteve të një kontinenti dhe shteteve të kontinenteve të tjera, midis shteteve kapitaliste të Evropës dhe shteteve ish-socialiste të Evropës Qendrore dhe Lindore që duan të ndërtojnë kapitalizmin etj. Fusha e këtyre marrëdhënieve ndërshtetërore është e larmishme, si dikur, në historinë e mesme, të re, ashtu dhe sot, në historinë bashkëkohore. Brenda saj janë marrëdhëniet e kortezisë, marrëdhëniet kulturore e sportive, marrëdhëniet tregtare, mardhëniet politike e ushtarake, janë organizmat e shumtë dhe të panumërt ndërkombëtarë, të cilët, pas viteve '80-të e deri në kohën e sotme janë shtuar e po shtohen.

Këto marrëdhënie, sa të zakonshme janë në kushte normale, aq peshë dhe intensitet marrin në kohë ndryshimesh globale. Kështu ka ndodhur pas Luftës së Parë Botërore, e cila pati si fund final të saj Lidhjen e Kombeve. Kështu ndodhi gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur për herë të parë në kampin e aleatëve u ndodhën shtete me rende të ndryshme ekonomiko-shoqërorë etj. Kështu ndodhi pas Luftës së Dytë Botërore, kur marrëdhëniet ndërkombetare, pavarësisht nga mbulesat, në thelb kishin luftën midis dy blloqeve politike, ekonomike dhe ushtarake. Kështu ndodhi dhe po ndodh dhe pas viteve '90-të, kur ish-shtetet socialiste u rreshtuan në kampin e kapitalizmit. Kjo periudhë është karakterizuar dhe vazhdon të karakterizohet nga propaganda si një periudhë cilësisht e re, e panjohur më parë.

Mbas dështimit të socializmit u fol shumë dhe vazhdon akoma të flitet për një lloj të ri marrëdhëniesh ndërkombëtare. Si kudo dhe në këtë fushë predikohen me të madhe standartet demokratike në marrëdhëniet midis shteteve. Megjithatë, i parë në praktikën konkrete dhe i zhveshur nga frazeologjia dhe stërhollimet gazetareske dhe televizive, natyra e këtyre marrëdhënieve ka ndryshuar shumë pak. Për më tepër, ky ndryshim nuk ka prekur thelbin, por vetëm fasadën e tyre. Le t'i konkretizojmë më tej pyetjet e shtruara më lart me shembuj nga përvoja e djeshme dhe e sotme e marrëdhënieve ndërkombëtare, midis shteteve apo grup-shteteve të ndryshme të Evropës dhe botës. Në vitin 1960, Shqipëria, për të ruajtur lirinë dhe pavarsinë e saj, u shkëput nga kampi i atëhershëm socialist. Bashkimi Sovjetik, në shenjë hakmarrjeje, në fillim i preu ndihmat në grurë, për ta detyruar të nënshtrohej. Ndërsa më vonë kaloi në prerjen e marrëdhënieve diplomatike. Në vitin 1968, Çekosllovakia, përsëri për të ruajtur lirinë dhe pavarësinë e saj, deshi të shkëputej nga kampi socialist. Por forcat e Traktatit të Varshavës më në krye sovjetikët ndërhynë me ushtritë e tyre dhe e pushtuan, duke dhunuar kështu të drejtën e një populli për të jetuar si të dojë vetë, duke ia imponuar mënyrën e organizimit shtetëror. Askush nga analistët perëndimorë nuk i konsideroi këto dy raste si dukuri të totalitarizmit.

Në vitin 1973, në Kili, me anë të zgjedhjeve, erdhën në fuqi forcat demokraike të kryesuara nga Salvador Aljende. Ishte populli kilian ai që zgjodhi vetë në mënyrë të lirë klasën e tij udhëheqëse. Por, pak kohë pas kësaj, Amerika, me anën e gjeneralit kilian Augusto Pinoçeti, me një dhunë dhe terror të egër, arriti ta përmbysë qeverinë e Aljendes, duke dhunuar lirinë e një populli të tërë. Dhe askush këtë nuk e konsideroi një veprim totalitarizmi. Për më tepër, deri në vitin 1995 Pinoçeti ishte akoma ministër i luftës.

Në vitin 1975 në Helsinki u mblodh ajo që u quajt Konferenca e Sigurimit Evropian. Në këtë konferencë, ku violina të para ishin Amerika dhe Bashkimi Sovjetik, u morën shumë vendime. Midis të tjerash kjo konferencë sanksionoi de facto ndarjen e Evropës në dy sfera influence, ashtu siç ishte vendosur nga Konferenca e Jaltës e shkurtit 1945. Njëkohësisht po de facto kjo konferencë pranoi si të ligjshme teorinë shoviniste të Leonid Brezhnjevit mbi sovranitetin e kufizuar në gjirin e shteteve socialiste. Shtatë vjet para kësaj konference, në mes të Evropës dhe fare hapur, u pushtua Çekosllovakia. Konferenca, me vendimet që mori, nuk bëri gjë tjetër veçse ligjëroi këtë pushtim. Këtë e kanë pohuar dhe shumë analistë perëndimorë. Ja pohimi i njerit prej tyre.

"Marrëveshja e Helsinkit ishte jashtëzakonisht e favorshme për rusët, sepse më në fund ne ligjëruam pushtimin stalinist të gjysmës së Evropës. Ne pranuam jo vetëm këtë, por dhe një paragraf tjetër, se nuk do të ndërhynim në ngjarjet që mund të ndodhnin në kampin rus. Ne u hapëm rusëve dritën jeshile për të bërë ç'të donin në atë zonë" (Jean Noel Lipkowski, cituar sipas Bota që vinte nga të ftohtit, faqe 218).

Ka dhe shume ngjarje, konflikte dhe mosmarrëveshje të tjera, por dhe kaq mjaftojnë për të shtruar pyetjen: A ishin akte totalitarizmi në marrëdhëniet ndërkombëtare këto ngjarje, apo ishin akte demokratike? Aspirata e një populli për liri kombëtare dhe vetëvendosje është një aspiratë demokratike apo totalitare?

Literatura e shumtë, perëndimore dhe lindore, i ka trajtuar këto ngjarje kryesisht nga prizmi i kronikës. Ndërsa analistët e shumë vendeve ish-socialiste, duke bërë objekt ngjarjet që lidhen me ish-Bashkimin Sovjetik, u kanë dhënë dhe u japin këtyre ngjarjeve vetëm ngjyrë idologjike, duke i paraqitur si pjellë e komunizmit. Pavarësisht se çfarë mund të thuhet sot nga disa sociologë konformistë, veçanërisht nga shtetet ish-socialiste, ka dëshmi që vërtetojnë se këto kanë qënë akte totalitarizmi, qoftë kur janë kryer nga ish-kampi socialist me Bashkimin Sovjetik, qoftë kur janë kryer nga kampi kapitalist me Amerkën në krye.

Politikanë perëndimore dhe lindorë si rregull i kanë justifikuar këto qëndrime, në emër të asaj që quhej real-politikë, ose politika e ruajtjes së ekuilibrit të botës. Një nga politikanët më të mëdhenj të gjysmës së dytë të këtij shekulli, Henri Kizinger, e pohon fare lakuriq këtë të vërtetë, në takimin me ministrin e jashtëm çekosllovak Jiri Haçek, pak kohë para pushtimit të Çekosllovakisë. Haçeku, në takimin me Kizingerin, kërkoi mbështetjen euro-amerikane për shkëputjen nga Bashkimi Sovjetik. Ja përgjigjja e Kizingerit: "Sigurisht, ajo që po bëni ju është e mirë, por, nëse hyni në konflikt me miqtë tuaj sovjetikë, më vjen keq t'ju them se askush në Perëndim nuk do t'ju ndihmonte, pasi kjo ka të bëjë me ekuilibrin e forcave".

Pas Konferencës së Helsinkit, Bashkimi Sovjetik sulmoi dhe pushtoi Afganistanin, Amerika sulmoi dhe pushtoi Panamanë dhe Grenadën. Justifikimet që u dhanë nga këto dy shtete që ishin superfuqi botërore, kishin të bënin me gjoja ruajtjen e interesave të tyre strategjikë. Domethënë, për hir të interesave të një shteti që është i madh dhe i fuqishëm shtypet dhe dhunohet liria kombëtare e një shteti tjetër të vogël. Përsëri natyrshëm shtrohet pyetja: A ishin këto veprime marrëdhënie totalitare apo marrëdhënie demokratike? Dikush mund të ngrihet e të thotë, duke i justifikuar këto ngjarje, se atëhere ashtu ishte koha. Por le ta pranojmë për një çast këtë arsyetim. Në atë periudhe bota ishte e ndarë në dy blloqe, ekzistonin dy sisteme që ishin në luftë me njeri-tjetrin, prandaj po i quajmë veprime të tilla si të justifikura. Le të kalojmë në periudhën e pas viteve '90-të, kur fillon një epokë e rë në marrëdhëniet ndërkombëtare. Socializmi është përmbysur në Bashkimin Sovjetik dhe në shtetet e tjera të Evropës. A kemi brenda kësaj periudhe në marrëdhëniet ndërkombëtare ngjarje të tilla që të kenë në themel totalitarizmin? Fatkeqësisht po. Pesë vjetët që kanë kaluar mjaftojnë për të parë se totalitarizmi në marrëdhëniet ndërkombëtare vazhdon të ekzistojë akoma. Sartori pohon se dhunimi i lirisë është i lidhur në mënyrë të pashmangshme me frikën, e cila është refleksi më i qartë i totalitarizmit dhe marrëdhënieve totalitare. Por as Sartori, as Brzezhinski, Lëfori apo ndonjë tjetër, nuk kanë thënë se konkluzionet e tyre për totalitarizmin kanë vlerë vetëm kur flitet për individin e veçantë, për frikën dhe lirinë e tij. Në të kundërtën, ata të gjithë janë dakord se këto definicione janë të vlefshme dhe kur për objekt analize merret një popull apo një etni e caktuar.

Le të analizojmë fillimisht shembullin e Bosnjës dhe të popullit të saj. Masakra dhe tragjedia e popullit boshnjak është shumë e njohur. Natyrshëm shtrohet pyetja: A nuk ishte dhe a nuk është shembulli i Bosnjës një shembull tipik totalitarizmi në marrëdhëniet ndërkombëtare? Për vite të tëra boshnjakët jetuan me frikë në zemër duke pritur se kur do të merren vesh fuqitë e mëdha, kur do të shkëputen ato nga zonat e influencës për t'i dhënë fund tragjedisë së tyre. Pra, një popull i tërë për pesë vjet u masakrua në mënyrën më barbare dhe priti të merreshin vesh Amerika, Rusia, Franca, Anglia, Gjermania, se cila do të ishte masa e lirisë së tij.

Pas shpërbërjes së Traktatit të Varshavës, shumë qeveri të vendeve ish-socialiste, në doktrinat e tyre mbrojtëse kanë deklaruar dhe vazhdojnë të deklarojnë me të madhe se asnjë shtet fqinj apo i largët prej tyre nuk konsiderohet armik. Në mënyrë më të plotë këtë e ka shprehur klasa politike e Shqipërisë dhe e Çekisë. Megjithatë, në mënyrë ironike dhe paradoksale, gati të gjitha këto shtete kanë bërë kërkesë të hyjnë në Paktin e Atlantikut Verior. Ajo që e shtyn klasën politike në këto vende të kërkojë mbrojtjen e një organizate ushtarake, pavarësisht se çfarë thonë politikanë të ndryshëm mbi paqen e përgjithshme, nuk është gjë tjetër veçse frika. Frika për mbrojtjen e sovranitetit, frika për ruajtjen e lirisë dhe pavarësisë së vendeve dhe shteteve të tyre.

Si po përballohet kjo frikë e tyre? Fuqitë e mëdha të Evropës dhe Amerika nuk nxitohen. Dhe këtu ka një arsye të madhe. Ato nuk duan t'i acarojnë marrëdhëniet me Rusinë. Me gjithë shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik, me gjithë vështirësitë e mëdha të periudhës së ndërtimit të kapitalizmit, Rusia, veçanërisht në fushën ushtarake, përbën akoma një superfuqi të fuqishme. Eshtë kjo arsyeja që për fuqitë e mëdha të Perëndimit marrëdhënie miqësore dhe korrekte me Rusinë janë shumë herë më të rëndësishme sesa lutjet e shumë shteteve të vogla ish-socialiste të Evropës Qëndrore dhe Lindore. Prandaj ato gjetën një zgjidhje kompromisi. U kanë dhënë këtyre vendeve një eufemizëm që e kanë quajtur "partneriteti për paqe". E shprehur më thjesht kjo do të thotë se në kohë paqeje këto shtete do të jenë partnerë të organizatës së Atlantikut Verior. Por është afër mendsh se frika e këtyre popujve është për kohë lufte dhe jo për kohë paqeje. Lidhur me këtë çështje, Fejto konstaton me të drejtë se"ishte një zhgënjim i madh për qeveritë postkomuniste të Evropës Qendrore, që shpresonin të kishin përparësi në përkujdesjen perëndimore dhe që dy vjet më vonë, pas përmbysjes së 1989-ës, konstatuan me dhimbje që marrëdhëniet me BRSS ose me atë që mbetej prej tij vazhdonin të ishin prioritare në përpunimin e politikave perëndimore"(Fejto, Fundi i demokracive popullore, faqe 428). Prandaj frika për lirinë kombëtare vazhdon të qendrojë varur si shpata e Damokleut mbi këto vende. Atëhere, a nuk është ky veprim një shembull totalitarizmi në marrëdhëniet ndërkombëtare?

Në opinionin evropian është aq e njohur çështja kurde. Një popull prej 24 milionë vetësh jo vetëm që nuk ka shtetin e tij, pra, nuk është i lirë ta krijojë këtë shtet, por, duke qenë i copëtuar në katër shtete, i është nënshtruar dhe vazhdon t'i nënshtrohet një gjenocidi të egër. Ky gjenocid ka ekzistuar në periudhën e luftës së ftohtë dhe vazhdon të ekzistojë dhe sot, kur lufta e ftohtë ka përfunduar. Përballë kërkesës së një populli që kërkon lirinë e tij, veshi i bashkësisë ndërkombëtare është i shurdhët. Interpretimet dhe spekulimet me anën e ngjyrës që populli kurd kërkon lirinë e tij janë bajate. Lufta për liri kombëtare nuk ka ngjyrë politike, ajo nuk është as e kuqe, as e gjelbër, as e verdhë. Eshtë thjesht liri. Të gjitha fuqitë perëndimore, në fillim të vitit 1995, në mënyrë të heshtur i dhanë të drejtë Turqisë ta shtypë rezistencën kurde duke dhunuar madje dhe kufijtë e një shteti sovran, siç është Iraku. Shumë politikanë: francezë, anglezë, gjermanë etj. e justifikuan këtë me pohimin se paskëshin marrë garanci nga Turqia që operacioni nuk do të zgjaste shumë dhe, për më tepër, nuk do të prekej popullsia e pafajshme. Ndërsa sekretari amerikan i shtetit Uoren Kristofer e bëri më të qartë këtë qëndrim duke pohuar se interesat strategjikë të Amerikës e justifikojnë këtë përkrahje ndaj Turqisë. Kjo, në emër të moralit të politikës, na jep të drejtën për të pyetur: justifkimi dhe përkrahja e dhunës së ushtruar në mënyrën më të egër ndaj lirisë së një populli në emër të interesave strategjike të kësaj apo asaj fuqie të madhe çfarë është: veprim totalitar apo veprim demokratik?

Në marrëdhëniet ndërkombëtare totalitarizmi dhe autoritarizmi asnjeherë, as në të kaluarën, por as sot, nuk janë shfaqur dhe nuk shfaqen hapur. Ato si rregull janë stolisur me një propagandë që në pamjen e parë është e pëlqyeshme, për shtresa të ndryshme njerëzish apo për popuj të vendeve të ndryshme. Dje, në periudhën e luftës së ftohtë, flitej për domosdoshmërinë e dy kampeve, socialist dhe kapitalist, për të qenë në paritet. Propaganda e të këtyre kampeve çdo veprim e justifikonte në emër të forcimit dhe të ruajtjes nga armiku i ndërsjelltë. Ndërsa sot totalitarizmi në marrëdhëniet ndërkombëtare fshihet pas domosdoshmërisë së ruajtjes dhe konsolidimit të demokracisë, qoftë dhe kur bëhet fjalë për lirinë kombëtare të popujve të vegjël. Nën këtë koperturë ai ekziston në thelbin e tij dhe në realitetin aktual të marrëdhënieve të sotme ndërkombëtare.

Në mënyrë më të plotë, në bashkësinë evropiane, totalitarizmi dhe autoritarizmi, i fshehur pas fasadave propagandistike, është shprehur në qëndrimin e mbajtur ndaj çështjes shqiptare. Në këtë çështje sloganet "ndarje ndërkombëtare e punës, hapësirë demokratike, paqe, stabilitet rajonal", kanë mbuluar dhe vazhdojnë të mbulojnë arbitraritetin e fuqive të mëdha.

Ndryshimi i sistemit socialist në Evropë dhe shpërbërja e Jugosllavisë, "së përkëdhelurës" së Evropës dhe Amerikës, çështjen shqiptare e nxori fare hapur, me gjithë tragjikën dhe padrejtësinë ndaj saj. Kur flasim për çështjen shqiptare, më së pari duhet të jemi të qartë se nuk kemi të bëjmë me një problem të ngjashëm siç është ai i çështjeve nacionale në Rumani, Hungari, Sllovaki, Kroaci etj. Në të gjitha këto shtete shumica dërrmuese e kombit është e organizuar në një shtet, ndërsa në shtete të tjera ndodhen pakica kombëtare. Për këto vende dhe shtete, si dhe për problemet që ato kanë, ka vlerë Komisioni i Parlamentit Evropian dhe komisioneri i tij për minoritetet, hollandezi Van der Bruk. Në rastin e çështjes shqiptare problemi është më i mprehtë. Jashtë kufijve të shtetit shqiptar qendron gjysma e kombit. Nga ana tjetër, problemi i copëtimit të kombit shqiptar nuk është i ngjashëm as me historinë e trojeve të gjermanëve të Sudeteve apo të hungarezëve e polakëve, ndaj të cilëve Konferenca e Potsdamit e vitit 1945 mori vendim të deportoheshin për shkak të pjesëmarrjes së tyre në luftë në anën e nazi-fashizmit. Në të kundërtën, populli shqiptar jashtë kufijve të shtetit shqiptar nga konferenca e Potsdamit u konsiderua si popull që kishte marrë pjesë aktive përkrah koalicionit antifashist. Pra, nuk kemi të bëjmë në rastin e kombit shqiptar as me pakicë kombëtare, as me kolaborcionizëm me fashizmin. Kemi të bëjmë thjesht me një çështje shqiptare të pazgjidhur.

Cili është qendrimi i fuqive të mëdha evropiane dhe botërore ndaj çështjes shqiptare?. Si në të kaluarën, ashtu dhe sot, qendrimi i tyre në thelb është qendrim totalitar. Ashtu siç çon në totalitarizëm dhe autoritarizëm dhunimi i së drejtës së individit për të qenë i lirë, po ashtu çon në totalitarizëm dhunimi i së drejtës së një populli për të qenë i lirë të vetëvendosë për fatin e tij. Nëqoftëse dhunimi i lirisë së individit e çon shtetin në totalitarizëm, dhunimi i lirisë së një populli nga disa shtete njëherësh i çon këto shtete në një totalitarizëm shumë herë më të madh. Popujt përbehen nga individët. Por liria e një individi apo e një bashkësie individësh nuk do të thotë liri e një populli apo e një kombi, nuk do të thotë apriori liri kombëtare. Liria kombëtare kërkon si parakusht grumbullimin në një shtet të të gjithë pjesëtarëve të një kombi apo të shumicës së tyre. Në të kundërtën, nuk ka liri kombëtare.

Në qendrimin e fuqive të mëdha ndaj çështjes shqiptare vazhdon spekulimi me termat e "interesit strategjik", si paqja apo stabiliteti rajonal për të mos vazhduar me shpikjet e fundit të viteve 1993-1994, mbi hapësirat demokratike. Mbi bazën e realitetit të sotëm të marrëdhënieve ndërkombëtare, në mënyrë të natyrshme lind pyetja: Cila është arsyeja që politologjia e sotme nuk e trajton totalitarizmin ashtu siç e ka trajtuar dhe dje?

BACK